صدای خاوران- منطقه ترشیز شامل شهرستان های کاشمر، بردسکن، خلیل آباد و کوهسرخ در جنوب غربی استان خراسان رضوی جاذبه‌های طبیعی فراوانی دارد که هر ساله، به‌خصوص در فصل بهار میزبان گروههای طبیعت‌گرد حرفه‌ای و غیرحرفه‌ای است اما این حضور گاه به علت بی‌توجهی به محیط زیست، دردسرساز می شود.
در واقع جاذبه‌های این منطقه از کوه و کوهپایه آغاز می‌شود و تا دشت، جلگه های رسی و پلایاهای کویری امتداد می‌یابد اما در این میان گروه‌ها یا افراد غیرحرفه ای بخصوص در سال‌هایی که این خطه با بحران خشکسالی دست و پنجه نرم می‌کند و طبیعت منطقه بسیار شکننده و آسیب پذیر است، آسیب ها و تخریب‌های جدی به اکوسیستم منطقه وارد می آورند.
هجوم گردشگران غیرحرفه ای به طبیعت
گردشگری و محیط زیست باهم در ارتباطند، استفاده بیش از حد منابع و انرژی توسط گردشگران چیزی جز تخریب محیط زیست برجای نخواهد گذاشت. این در حالی است که امروزه صنعت گردشگری به عنوان صنعتی پویا، ارکان وجودی جامعه را دربرگرفته و صنعت توریسم از تحرک بالایی در تغییرات اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و محیطی برخوردار است اما توسعه این صنعت، بدون توجه به موارد اساسی محیط زیستی و برنامه‌ریزی نسبت به آن سبب تخریب محیط زیست مقصد می‌شود.
یک فعال محیط زیست و عضو هیات علمی مرکز آموزش عالی کاشمر معتقد است که استفاده نادرست از طبیعت و به ویژه تخریب مناطق بکر و دیدنی در اثر هجوم گردشگران غیرحرفه ای به بهانه گردشگری و توسعه، یکی از عوامل تهدید و تخریب محیط زیست است که کمتر به آن پرداخته می شود.
هادی معماریان اظهار داشت: طبیعت‌گردی صرفاً در بستن کوله‌پشتی، راه افتادن در دل طبیعت یا چادر زدن در کنار رودخانه خلاصه نمی شود لذا گردشگر طبیعت نسبت به جامعه محلی که فضای طبیعت‌گردی برای او محل زندگی و امرار معاش محسوب می گردد، مسوول است.
وی با اشاره به اینکه برخی از این تخریب‌ها و آسیب‌ها موقتی و برخی برای همیشه ماندگار خواهند بود گفت: پخش و رهاسازی زباله‌های پلاستیکی، فلزی و شیشه‌ای در طبیعت به خصوص در حوزه آبخیز طبیعی «سیدمرتضی» و ییلاقات اطراف کوهسرخ، شکستن درختان و سرشاخه ها برای تهیه آتش، بخصوص استفاده از گونه های ذخایر ژنتیکی منطقه مانند بنه و بادامشک از جمله این تهدیدها به شمار می‌رود.
به گفته او در فصول پاییز و زمستان که جریان شیره گیاهی در آوندها کم و محدود می شود، طبیعت گردان غیرحرفه ای با دیدن ظاهر خشک سرشاخه ها شروع به بریدن و شکستن آنها می کنند، در حالی که این شاخه ها زنده بوده و به حیات خود ادامه می دهند.
وی با بیان اینکه برپایی اجاق و خاموش نکردن آتش تاکنون موجب آتش سوزی‌های متعددی در مراتع منطقه بخصوص در فصول گرم و خشک و شرایط خشکسالی شده است؛ گفت: حرکت بیش از حد گروههای گردشگری و کوهنوردی بر روی خاک دامنه‌ها موجب تخریب پوشش گیاهی، فشرده‌سازی خاک سطحی، تخریب خاکدانه‌ها، کاهش نفوذپذیری خاک و نهایتاً افزایش فرسایش خاک می شود.
معماریان افزود: برداشت بی‌رویه گونه‌های گیاهی دارویی و فرعی جنگلی و مرتعی مانند آویشن، ریواس و پیاز کوهی بخصوص در شرایط خشکسالی مانند امسال آسیب جدی به حیات و بقای این گونه ها خواهد زد.
وی اظهار داشت: در شرایط خشکی و خشکسالی، گونه‌های گیاهی چندساله برای حفظ و بقای نسل خود زودتر از مرحله رویشی خارج شده و وارد مرحله زایشی می‌شوند، یعنی مرحله گلدهی و تولید بذر. برداشت پیش از موعد و بیش از حد این گونه‌ها بقای آنها را تهدید خواهد کرد.
این فعال محیط زیست با بیان اینکه حرکت زیاد خودروهای سنگین آفرودی به مناطق بکر و دست‌نخورده‌ای مانند حاشیه کویر و تالاب نمکی درونه یا دره‌ها و رودخانه های کوهسرخ موجب تخریب پوشش محدود گیاهی، تخریب خاک، افزایش گردوغبار و نیز فرسایش آبی و بادی می شود.
معماریان گفت: آلودگی صوتی ناشی از حرکت و فعالیت‌های انسانی و ماشین‌ها در این مناطق، موجب آسیب‌زدن به تخم‌گذاری، جفت‌گیری و چرخه زندگی حیوانات وحشی و پرندگان بخصوص در منطقه حفاظت‌شده نزدیک به درونه و کویر خارتوران، که محل زندگی گونه‌های نادری مانند یوزپلنگ و گورخر آسیایی است می‌شود و شکار غیرحرفه‌ای توسط گروههای گردشگری نیز در منطقه ترشیز بخصوص شکار کبک کاملاً مسبوق به سابقه بوده و همه این عوامل تهدید جدی طبیعت این منطقه به شمار می رود.
بی‌تفاوتی نسبت به محیط زیست و کاهش جاذبه های گردشگری
در حوزه گردشگری، با توجه به اهمیت توسعه و اقتصاد پایدار، گردشگری محیط زیست و بوم گردی بدون در نظر گرفتن ملاحظات محیط زیستی امکان پذیر نیست اما متاسفانه تخریب محیط زیست توسط گردشگران غیرحرفه‌ای بلای جان منابع طبیعی منطقه شده است.
مسوول سمن محیط زیستی زادسرو ترشیز گفت: بدون شک گردشگری روستایی بدون رعایت قوانین حفظ محیط زیست و حیات وحش رونقی نخواهد گرفت زیرا وقتی ما به بهانه حضور بیشتر گردشگر، گنجینه‌های طبیعی را از دست بدهیم در آینده رونق اقتصادی را شاهد نخواهیم بود.
فهیمه رئیس زاده گفت: گاه برای جذب گردشگر، مدیران بومگردی شهرستان از تخلفات گردشگران چشم پوشی می کنند و این برخورد باعث می‌شود، زمینه را برای سوء استفاده بیشتر آگاهانه و ناآگاهانه آماده کنند در این صورت زیستگاههای طبیعی و آثار تاریخی را از دست می دهیم و دیگر منطقه جاذبهی گردشگری ندارد و رونق اقتصادی که با راه اندازی بوم گردی‌ها در نظر گرفته شده رو به نابودی خواهد رفت.
وی گفت: قبل از ایجاد آژانس‌های مسافرتی، راهنماهای تورهای گردشگری باید آموزشهای زیست محیطی را ببینند و گروههایی که به مناطق بکر و تفرجگاه ها مراجعه می کنند اگر نسبت به حفاظت از محیط زیست کوشا نبودند سلب پروانه شوند.
رئیس زاده افزود: باید قبل از برگزاری تور، توضیحاتی برای گردشگران در خصوص حیات وحش و نحوه برخورد با حیوانات داده شود و گردشگران بدانند نباید به طبیعت دست درازی کنند در غیر این صورت زمینه رشد جمعیت حیات وحش و پوشش های گیاهی را از دست می دهیم.
به گفته او متاسفانه در حال حاضر در منطقه ترشیز یک مشکل زیست محیطی وجود دارد که در بهار عده ای ناشیانه پوشش گیاهی و منابع طبیعی منطقه از جمله ریواس، پیاز کوهی و سایر گیاهان کوهی خوردنی را جمع آوری می‌کنند و هر سال در بهار با حجم زیادی از خارج شدن این نوع پوشش گیاهی در منطقه مواجه هستیم بدون آنکه این گیاهان فرصتی برای ترمیم داشته باشند و اغلب افراد ناشیانه و به قصد سودجویی این کار را انجام می دهند و دلسوزی نسبت به اهمیت این نوع پوشش گیاهی ندارند و آنها را از ریشه می کنند لذا جا دارد منابع طبیعی، محیط زیست، قوه قضاییه و نیروی انتظامی در برخورد با متخلفان جدی تر باشند.
این فعال زیست محیطی اظهار داشت: این روزها در سطح گسترده در شهرستان شاهد قطع تعدادی درختان هم بودیم و این موارد دست به دست هم می دهد که منابع غنی طبیعی را از دست بدهیم؛ فرونشست زمین در اثر برداشت زیاد و کاشت درختان زیاده آب طلب و کشت غرقابی هم مزید برعلت است و برخورد نکردن با متخلفان باعث شده که مردم هشدارهای محیط زیستی را جدی نگیرند.
وی افزود: متاسفانه شاهدیم که بوم گردی‌ها هم در منطقه اغلب از حالت طبیعی و سنتی درآمده و به کافه هایی برای برگزاری برخی دورهمی‌ها تبدیل شده‌اند در حالی که بوم‌گردی‌ها در توسعه اقتصاد روستا تعهد بیشتری دارند و می توانند از تولیدات روستایی و فعالیت‌های زنان و تولیدات خانگی آنها حمایت کنند زیرا اگر بتوانیم از طریق بوم‌گردی‌ها گردشگران را با صنایع دستی، محصولات منطقه، نوع آشپزی و… آشنا کنیم در اقتصاد منطقه اثر مثبتی خواهد داشت.
رئیس زاده گفت: بی‌توجهی به این مقوله‌ها باعث می‌شود متاسفانه این فرصت‌های خوب را از دست بدهیم و گرنه با استفاده از این پتانسیل‌ها نیاز نیست برای جذب گردشگر از سرمایه‌های طبیعی مایه بگذاریم و مجبور باشیم و اجازه دهیم گردشگران در رودخانه با ماشین عبور کنند و گنجینه‌های طبیعی‌مان را از بین ببرند.
وی گفت: این از بین رفتن جاذبه‌های طبیعی، خود به خود منجر به تعطیلی بومگردی ها و بلااستفاده ماندن هزینه‌های انجام‌شده می‌شود.
رئیس زاده مهم‌ترین مشکل در زمینه تخریب محیط زیست را تولید زباله دانست و گفت: چگونه است افرادی که برای تمیزی خانه‌های‌شان حساسیت دارند به خانه بزرگ‌تری مثل شهر و منطقه‌شان بی تفاوتند و حال آنکه می‌توانند دست‌ِکم زباله خود را از طبیعت جمع کنند.
وی افزود: شکستن شاخه‌های درختان، برافروختن آتش، ایجاد سرو صدا در فصل زایش جانوران و … حضور افرادی به نام کوهنورد در تمام روزهای هفته در زیستگاههای طبیعی گیاهان و جانوران از موارد تخریبی است که با حضور گردشگران غیرحرفه ای در منطقه رخ می نماید.
رئیس زاده گفت: سمن محیط زیستی زادسرو ترشیز در راستای برگزاری کارگاه های آموزشی زیست محیطی یا برنامه‌های جمعی در قالب پاک سازی طبیعت و … اقداماتی را در حد توان و بضاعت خود انجام می دهد اما می طلبد علاوه بر مشارکت مردمی، دستگاههای متولی هم در کنار ما باشند تا برای حفاظت از محیط زیست به نحو مطلوب‌تری اقدام شود.
ناسازگاری با طبیعت
کارشناس اداره محیط زیست کاشمر نیز در این خصوص اظهار داشت: طبیعت همواره و در هر زمانی با آغوش باز از گردشگران و طبیعت گردان پذیرایی می کند اما این میهمانان طبیعت، گاه آگاهانه و گاه ناخودآگاه این میزبان مهربان و زیبا را آزرده و رنجور می‌نمایند.
ساسان شرافت افزود: گروهی مانند کوهنوردان و طبیعت گردان حرفه ای، عکاسان حیات وحش و… به‌دلیل انس با طبیعت خود حافظان طبیعت هستند و در راه حفاظت از آن کوشایند و کمتر دیده شده زباله‌ای را در محیط پراکنده ساخته و یا بوته ای سبز را بشکنند و یا حیوانی را بیازارند بلکه بارها ناجی طبیعت و تنوع زیستی نیز بوده اند؛ اما گروهی هم مثل کوهنوردان و گردشگران آماتور و غیر حرفه ای، شهروندان ناآگاه و… که گویی با طبیعت سر ناسازگاری دارند و تمامی دلخوریشان را بر سر طبیعت می کوبند برای استفاده به دنبال بهترین مکان و زیباترین منظره‌اند اما زمانی که می روند کوهی از تخریب و زباله و… بر جای می‌گذارند.
وی گفت: متاسفانه این گروه طبیعت‌گردان که عده کمی هم نیستند، اعم از خانوادگی و یا انفرادی و یا گروههای آماتور کوهنوردی و…- علاوه بر تخریب مناظر زیبای طبیعت، پسماندها و زباله‌های خود اعم از شیشه و پلاستیک و قوطی فلزی و… را در محیط رها ساخته و نسبت به شکستن شاخه‌های درختان، تخریب لانه پرندگان و برداشتن جوجه و تخم آنها، زنده گیری و جداسازی وحوش تازه تولد یافته از مادر و … اقدام و خسارت جبران ناپذیری را به طبیعت وارد می سازند.
وی ابراز کرد: شیشه و بطری پلاستیکی رهاشده در طبیعت علاوه بر نازیبایی سبب آتش‌سوزی می شود، پلاستیک‌های رها شده موجب بروز مشکلات گوارشی و … برای پستانداران علفخوار و پرندگان می‌شود علاوه بر اینکه دیر تجزیه شده و مدتهای مدیدی در طبیعت باقی مانده و منظره ای نازیبا ایجاد می نمایند.
شرافت اعلام کرد: برافروختن آتش مهار نشده در طبیعت و رها کردن آن بدون خاموشی کامل سبب ایجاد آتش سوزی در طبیعت و از بین رفتن پوشش گیاهی و جانوران و حشرات موجود در محیط می گردد؛ همچنین استفاده نادرست از گیاهان منطقه از جمله ریواس، آویشن و کلپوره و کنگر و … که به دلیل ناشی گری گردشگران، به صورت کامل و با ریشه از خاک خارج می گردد ضمن کاهش پوشش گیاهی، از تولید مجدد این گونه در منطقه نیز جلوگیری کرده و سبب از بین رفتن این گونه ها، کاهش نفوذ آب باران به خاک، فرسایش خاک و… می‌گردد.
راه چاره چیست؟
بدون شک باید با فرهنگ‌سازی و آموزش به گردشگران، زیرساخت‌هایی ایجاد شود و افراد متخصص در بخش‌های مختلف صنعت گردشگری تلاش کنند برای توسعه‌ی گردشگری پایدار، توجه به مسائل زیست محیطی را در اولویت قرار دهند. زیرا با توسعه توریسم، مردم در تماس نزدیک‌تر با طبیعت و محیط زیست قرار می‌گیرند و این مواجهه خود می‌تواند با بسترسازی فرهنگی موجب افزایش آگاهی از ارزش‌های زیست محیطی شود و به بروز رفتارها و فعالیت‌های آگاهانه محیط زیستی برای محافظت از آن بینجامد.
هادی معماریان به عنوان یک فعال محیط زیست در کاشمر، حل معضلات ناشی از تخریب محیط زیست توسط گردشگران غیرحرفه ای را نیازمند آموزشهای تئوری و عملی و فرهنگ‌سازی توسط نهادهایی مانند اداره حفاظت محیط زیست، منابع طبیعی، دانشگاه به ویژه مرکز آموزش عالی کاشمر، آموزش و پرورش و سمن‌های محیط زیستی عنوان کرد و گفت: در این میان آموزش اصول زیست محیطی به راهنمایان تورها بسیار ضروری و مفید خواهد بود.
مسوول سمن محیط زیستی زادسرو ترشیز نیز راه حل جلوگیری از تخریب محیط زیست توسط گردشگران را جلب مشارکت همگانی و حمایت متولیان و دستگاههای اجرایی مرتبط از سمن های محیط زیستی عنوان کرد.
رئیس زاده افزود: باید با در نظر گرفتن مشوق هایی برای بومگردی ها، آنها را به حفاظت بیشتر از محیط زیست سوق داد تا به گونه ای برنامه ریزی شود که حضور گردشگران منجر به توسعه اقتصاد منطقه و توسعه پایدار شود.
کارشناس اداره محیط زیست کاشمر نیز در این خصوص گفت: از تمامی طبیعت گردان، کوهنوردان و تفرجگران و شهروندان انتظار می رود که در راستای انجام مسوولیت اجتماعی و حفاظت از انفال و مواهب الهی، با استفاده درست و بهینه از این نعمات خدادادی و طبیعت زیبا و بکر منطقه، برای حفاظت از آن کوشا بوده و با بازگرداندن زباله ها و پسماندهای تولیدی، ایجاد آتش مهار شده در مواقع لزوم و اطمینان از خاموشی کامل آن، پرهیز از دست اندازی به لانه و تخم پرندگان و نوزاد وحوش و حفظ پوشش گیاهی و جانوری و درختان، نسبت به برجای گذاشتن میراثی زیبا و پسندیده برای آیندگان گام بردارند.
وی اظهار داشت: محیط زیست کاشمر در راستای تنویر افکار عمومی و آگاهی بخشی در این خصوص علاوه بر برگزاری کارگاههای آموزشی برای کوهنوردان و گروههای طبیعت گردی در سالیان اخیر، انجام نمادین مراسم پاکسازی طبیعت توسط دانشجویان، دانش آموزان و سمن های زیست محیطی شهرستان، تهیه و توزیع پلاستیک و بروشورهای زیست محیطی در مناسبتهای مختلف بویژه ایامی که استفاده از تفرجگاهها افزایش یافته مانند روز طبیعت، اطلاع رسانی و آگاهی بخشی از تریبون های مختلف نماز جمعه، درج مطالب مرتبط در فضای مجازی و… اقدام کرده است.
