فضای مجازی و تأثیر آن بر کیفیت تعلیم و تربیت

با وجود آن‏که چند دهه از پیدایش فناوری اینترنت می‌گذرد، نظام آموزشی کشور آن‌گونه که باید خود را با توسعه فناوری هماهنگ نساخته است. آن‌چنان‌که شرکت «آی‏بی‏ام»، به‌عنوان بزرگ‌ترین شرکت‌های کامپیوتری جهان، عنوان نموده؛ فضای مجازی اینترنتی روزانه یک‌میلیون صفحه الکترونیکی را خود می‌افزاید تا جایی که سازمان یونسکو پیشنهاد داده که دسترسی به فضای اطلاعاتی از حقوق اساسی انسان‌هاست و لازم است به اعلامیه حقوق بشر افزوده گردد. در چنین شرایطی نادیده گرفتن این مهم می‌تواند به انفعال و از دست رفتن موقعیت‌ها بینجامد. همان‌گونه که سال‌هاست مؤسسات آموزشی و دانش‌آموزان و دانشجویان از پست الکترونیکی، سایت‌ها و وبلاگ‌ها تالارهای گفتگو و فضای مجازی و آموزش الکترونیکی، جهت تسهیل یادگیری و آموزش و استفاده از فناوری اطلاعات در امر آموزش بهره‌ها بردند آن‌ها نرم‌افزارها و فضاها را به خدمت آموزش درآوردند. جالب آ‌ن‌که از سطوح ابتدایی تا دانشگاه بخش عمده‌ای از آموزش در فضای مجازی محقق می‌شود. مهم‌ترین دستاوردها، امکان دسترسی رایگان برای همه افراد در همه زمان‌ها را می‌توان ذکر نمود، تا جایی که تعداد بسیاری از فراگیران و ظرفیت‌های فراوانی از آموزشگاه‌ها با بهره‌مندی از آموزش مجازی نیازهای خود را مرتفع نمودند. قطعاً انفجار اطلاعات، گسترش بی‌حدوحصر آن، دیگر به کمک روش‌های سنتی قابل ارائه به همین افراد نیست؛ بنابراین این شیوه‌ها مورد استقبال فراوان قرار گرفته است. البته در برخی جوامع اجبارهایی هم‏چون بیماری کرونا اهمیت ورود به آموزش‌های مجازی را به نظام‌های آموزشی دیکته نموده است. چه‌بسا آن‌ها هم از سر اضطرار به این مهم تن داده‌اند. شاید به همین خاطر است که این شیوه‌های نوین و پرکاربرد تمام شئون نظامات آموزش و پرورش سنتی را به چالش کشیده و برای ذینفعان استراتژیک آن، دلهره و اضطراب ایجاد نموده است تا جایی که ارکان و عناصر اصلی تعلیم و تربیت یعنی دانش‌آموز، معلم و برنامه درسی با وجود گذشت چندین ماه از ورود به عرصه آموزش مجازی، همچنان سردرگم و نگران و البته بی‌برنامه به سمت رفتارهای باری به هر جهت به‌پیش می‌روند.

باید متذکر شد؛ فضای مجازی با وجود معایبی که ممکن است به خاطر عدم وجود بستر مناسب برای بهره‌مندی همه دانش‏آموزان و استفاده مفید داشته باشد؛ می‌تواند به گسترش و تبادل دانش و در نتیجه پیشرفت علمی، فرهنگی و اجتماعی منجر شود. البته این مهم مستلزم فراهم‌سازی محیطی امن برای دانش‏آموزان می‌باشد. آنچه نگرانی را افزایش می‌دهد؛ آن است که فضای مجازی به همان اندازه که دسترسی به داده‌ها و اطلاعات مفید برای دانش‌آموزان را تسهیل می‌کند این امکان هم بالقوه در آن فراهم است که مطالبی که با ذائقه و سن و سال دانش‌آموزان تناسبی ندارد؛ به سهولت در آن قابل‌دستیابی است. شاید به همین خاطر است که با وجود نقش فضای مجازی در بهبود زندگی انسان، تهدیدهای جدی همیشه از این امکان برای گروه‌های مختلف سنی وجود داشته است. در جوامع پیشرو آموزش و پرورش بستر استفاده درست و اصولی از آموزش نوین و الکترونیکی، قواعد و اصول بهره‌مندی از این امکان را در طول دوران رشد کودکان فراهم نموده است؛ به همین سبب شاید اشکالات کمتری هم برای کودکان این جوامع به وجود آید اما آنجا که نحوه استفاده از فضای مجازی و برخورداری مناسب از آن آموزش داده نشده، مشکل می‌تواند دوچندان گردد.

چالش‌های جدی آموزش‌های مجازی

اینک آموزش‌های مجازی با چالش‌هایی مواجه است، عدم آموزش معلمان در دانشگاه‌ها و مراکز تربیت‌معلم، منطبق بر آموزش از راه دور الکترونیکی و مجازی، نبودِ امکانات در برخی مناطق به‌خصوص خانواده‌هایی که به لحاظ مالی امکان فراهم نمودن وسایل ارتباط‌جمعی را برای کودکان ندارند و محتوای نامناسب و نبودِ طراحی برنامه‌های درسی کتب موجود مناسب با مناصب آموزش‌های مجازی مخصوصاً در دروسی هم‏چون ریاضی و علوم از جمله این چالش‌هاست.

هم‌چنین عدم آشنایی با شیوه‌ها و فنون تعامل در فضای مجازی و گرما بخشی به کلاس درس، بی‌مهری به دروس مهمی که در کنکور ضریب کمتری دارند به خاطر فشرده شدن ساعات کلاسی، کاهش مناسبات انسانی در درازمدت که می‌تواند به‌جایگزینی فناوری و وسایل آموزشی به‌جای روابط چند وجهی کلاسی بین شاگردان و معلم و شاگردان با یکدیگر شود از دیگر چالش‌هاست.

در واقع استمرار آموزش‌های مجازی می‌تواند تفاوت‌های فردی و هدایت تحصیلی را به چالش بکشد و عدم امکان نظارت والدین، چگونگی استفاده از فضای مجازی توسط دانش‌آموزان چالشی جدی دیگری است.

هم‌چنین ارزیابی فرآیند آموزش، در کلاس‌های مجازی مستلزم بستری فرهنگی است چه‌بسا در سطوح بالا و دوره‌های تحصیلات تکمیلی در دانشگاه‌ها هم بحث ارزشیابی از فرآیند آموزش همچنان مسئله‌ساز است چرا که نمره و ارزشیابی سنتی یادگیرنده را به‌سوی تقلب و شیوه‌های نادرست می‌کشاند.

اما چه باید کرد را می‌توان در دیدگاه‌های پراگماتیستی جستجو نمود. آنجا که تنها اصل ثابت در نظام هستی را اصل تغییر دانسته و بهترین نظام تعلیم و تربیتی را نظامی می‌داند که یادگیرنده را برای مواجهه با دنیای در حال تغییر آماده نماید.