تعزیه‌خوانی، هنری که قدمت تاریخی‌اش به دوران صفویه و یا حتی بیشتر بر می‌گردد، توانسته نقش مهمی در انتقال فرهنگ عاشورا و نشان دادن مصیبت‌های اهل‌بیت(ع) داشته باشد. هم‌زمان با فرارسیدن محرم امسال به سراغ یکی از فعالین این عرصه رفتیم، کسی که تعزیه‌خوانی نسل به نسل در خانواده‌اش منتقل شده است. “جواد افتاده” مداح و تعزیه‌خوان اهل روستای فرح‌آباد است. او از شش‌سالگی در تعزیه‌خوانی با نقش طفلخوانی؛ حضرت سکینه، طفلان مسلم و… شروع کرده و نقش حضرت زینب، حضرت قاسم، حضرت علی‌اکبر، حضرت مسلم و حضرت ابوالفضل را هم برعهده داشته است. او سال‌هاست در گروه تعزیه “یادآوران عاشورا” فعالیت دارد. فرصتی دست داد تا در ایام محرم امسال با این هنرمند تعزیه‌خوان گفت‌وگویی داشته باشیم که در پی پرسش‌های ما و پاسخ‌های ایشان را می‌خوانیم.
***
برای شروع گفت‌وگو از گروه تعزیه‌خوانی‌تان بگویید؟
با سلام و سپاس از شما، باید عرض کنم گروه تعزیه یادآوران عاشورا، تقریباً 30 سال است که با این نام فعالیت دارد درصورتی‌که قدمت این گروه به 160 سال گذشته بر می‌گردد که در روستا فعالیت داشته و بزرگانی در این گروه حضورداشته‌اند که دیگر در بین ما نیستند.
چند نفر در این گروه فعالیت دارند و در چه رده سنی؟
حدود30 نفر در برپایی و اجرای مراسم تعزیه‌خوانی در این گروه فعال‌اند از هشت سال تا 80 سال حضور دارند.
در گروه تعزیه‌خوانی‌تان زنان هم نقشی دارند؟
نوع اجرای ما تعزیه مردانه است و در نقش‌ها از زنان استفاده نمی‌کنیم ولی در روستا گروه تعزیه‌خوانی زنان داریم که به اجرای تعزیه می‌پردازند و در روستای فرح‌آباد تعزیه حضرت زهرا، تعزیه حضرت رقیه و… را برگزار می‌کنند.
آیا می‌شود تعزیه‌خوانی را شبیه تئاتر در نظر بگیریم؟
از نظر من تعزیه از تأتر جلوتر است و به قول یکی از بزرگان، پدر تأتر امروزی، تعزیه ایرانی و نمایش عروسکی چین است که این‌ها تلفیق یافته و تأتر امروزی را به وجود آورده است. قدمت تعزیه به زمان سیاووش بر می‌گردد. با تجربه اندکم تأثیری که تعزیه بر مخاطب دارد تأتر ندارد، بارها در نقش خود زندگی کرده و صدماتی خورده‌ایم که در حالت عادی اگر می‌بود ادامه کار نمی‌دادیم. کسانی که در هنر تعزیه کار می‌کنند زندگی و هنر را با هم عجین کرده و با تعزیه بزرگ شده و زندگی می‌کنند. البته لباس، موسیقی و متن سه رکن در تعزیه هستند که اگر نباشد تعزیه‌ای نیست. در کنار آن در داخل تعزیه نقش‌بندی مهم است موافق خوان و مخالف خوان داریم و معینالبکا کارگردان هنری است و ناظمالبکا به کسی که تعزیه‌خوان‌ها را دور هم جمع می‌کند تا برنامه اجرا شود می‌گویند؛ این‌ها سمت‌هایی است که در تعزیه بوده و هست و نقش‌ها در تعزیه از طفل خوانی شروع می‌شود تا به نقش‌های بالاتر می‌رسد.
نسخه‌های تعزیه‌خوانی مربوط به کیست و آیا هر سال عوض می‌شود؟
نسخه‌ها و متون الان که موجود است یک مورد مربوط به مرحوم حبیب‌الله امیری از روستای قلعه بالاست که ما او را به‌عنوان سعدی تعزیه قلعه بالا نام می‌بریم که حدود 15 مورد از مجالس ما را این مرحوم شاعری کرده و همچنین مثل سایر کشور متن تعزیه را از اشعار “میرعزا و میرغم” که حدود 200 سال گذشته این نسخه‌ها تهیه و در کشور پخش و پایه تعزیه‌ها از متن‌های ایشان است که ما هم استفاده می‌کنیم.
تعزیه‌خوانی چه قدر حس می‌خواهد تا داستان را به تماشاچی انتقال دهد؟
یک تعزیه‌خوان اگر خواسته باشد هنرش به دل تماشاچی بنشیند، باید پیش‌زمینه قبلی از لحاظ اجرا داشته باشد، شاید بعضی از تماشاچیان بعضی از هنرمندان را با بهترین لباس دیده‌اند ولی کار و هنرش به تماشاچی انتقال نمی‌یابد ولی برعکس کسانی را دیده‌ایم که معنویت و عجین شدن در نقش اهل‌بیت در روحیه و حسش تأثیرگذار است و بهترین اجرا را داشته است گرچه موافق‌خوان یا مخالف‌خوان باشد. مهم‌ترین آن داشتن اخلاص است زیرا در زمان‌های دیگر در داخل جامعه نباید فردی متفاوت‌تر از نقش‌های تعزیه باشد و باید تمام روزهای زندگی سبک آن‌ها را داشته باشی تا شنونده و بیننده به‌خوبی تو را درک کند.
حمایت از این هنر چگونه است و بر عهده چه نهادی است؟
در حال حاضر اجرای هنر تعزیه خودجوش و مردمی است و سکان این مراسم در دست مردم است؛ بدون حمایت هیچ ارگان و نهادی، مردم کار انتظامات، پذیرایی و صوت و بحث مالی را انجام می‌دهند و در تمام کشور همین‌گونه است. در واقع مهم‌ترین مسئله دوام این هنر، مردمی‌بودن آن است ما حمایت‌گر رسمی نداریم و به‌صورت اسمی فقط برای اجراها نامه‌ای از اداره ارشاد دریافت می‌کنیم. از اول تا آخر اجرای تعزیه‌خوانی مردمی است. گروه تعزیه قلعه بالا در زمره اولین گروه در کشور است که برنامه زمان‌بندی برای اجرای تعزیه دارد و برای هر مراسم در زمان‌های مختلف بانی دارد و بعضی از این بانیان از 150 سال قبل نسل به نسل از هنر تعزیه‌خوانی حمایت کرده‌اند. در واقع مهم‌ترین مسئله برپایی تعزیه، وجود بانی و امکانات نمایش است که مردم پای‌کار هستند، به قاطعیت می‌گویم ارگان و یا اداره‌ای تاکنون از ما حمایت نکرده و اگرچه تعزیه یک قالب هنری است و کانون تعزیه در اداره ارشاد دایر است ولی حرکتی از آن ندیده‌ایم.
در شهرستان کاشمر شاید حدود 400 هنرمند در همه رشته‌ها داشته باشیم ولی اگر در یک جلسه همه هنرمندان جمع شوند 90 درصد آن‌ها تعزیه‌خوان و 10 درصد در هنرهای دیگر فعالیت دارند به‌طوری‌که در روستای قلعه بالا حدود 40 نفر تعزیه‌خوان داریم که تعداد آن‌ها به‌اندازه بازیگران تأتر شهرستان است و حتی در کوهسرخ و خلیل‌آباد و بردسکن و در اکثر روستاها تعزیه‌خوان داریم که 90 درصد هنرمندان را تشکیل می‌دهند، ولی متأسفانه برای این 90 درصد هنرمند، حامی و برنامه حمایتی نداریم و تمامی سرمایه‌های حقوقی در تأتر و موسیقی با تعداد نفرات کم در نظر گرفته می‌شود و بسیاری از هنرمندان تعزیه‌خوان از بیمه هنرمندان محروم هستند.
جاهای دیگر به‌جز روستا اجرا داشته‌اید؟
بنا به سوابق هنر تعزیه در روستا از 40 سال گذشته تاکنون در استان اصفهان، فارس، اکثر شهرهای استان خراسان بزرگ، کرمان، بندرعباس و حدوداً در دو سوم استان‌های کشور این گروه اجرا داشته است و حتی این گروه با دوچرخه به شهرهای مختلف برای اجرا رفته به‌طوری‌که وقتی 40 سال گذشته گروه قلعه بالا برای اجرا به اصفهان رفته بود خبری از تعزیه در آنجا نبود و گروه روستای قلعه بالا تعزیه را در اصفهان زنده کرد، شهرستان سبزوار نیز تعزیه‌اش را مدیون تعزیه قلعه بالا است.
شما چه سمتی علاوه بر نقشی که اجرا می‌کنید در تعزیه‌خوانی روستا برعهده دارید؟
سن و سال و کسوت و بزرگ‌تری در تعزیه فوق‌العاده رعایت می‌شود و احترام به بزرگ‌ترها قالب‌بندی شده و تعزیه‌خوان‌ها به این واقف هستند، سواد و علم بیشتر بر پیشکسوتی غالب نمی‌شود و بزرگ‌ترها احترام خاصی دارند لذا من در این گروه نقش هماهنگ‌کننده جهت برگزاری تعزیه‌ها را دارم.
خاطره‌ای در طول این دوران دارید بیان کنید؟
خاطره‌ها که زیاد است فراموش نمی‌کنم در داخل کاروانسرای حاجی امین، تعزیه حضرت مسلم را برای جمعیت زیادی اجرا کردیم و مردم به دلیل کمبود فضا به بالای درخت توت کاروانسرا رفته بودند، که درخت شکست و جمعیت روی درخت سقوط کردند اما در این حادثه هیچ قطره خونی از صورت و بدن کسی ریخته نشد. زمین خوردن‌ها، شمشیر خوردن‌های زیادی داشته‌ایم در تعزیه شهادت اباعبدالله بنده خدایی که نقش شمر داشت زیر دست و پا لگدمال شد و حتی در تعزیه امام علی نقش ابن ملجم آن‌قدر در نقش خود غرق شده بود که با اصابت شمشیر بر سر نقش امام علی، موجب شکستن سر او با 12 بخیه شده از این موارد بسیار داریم اما ما پناه آورده‌ایم به اهل‌بیت و چنین برنامه‌هایی اگر در جای دیگری اتفاق می‌افتاد مشکلات بزرگی را به همراه داشت.
وضعیت ورود جوانان در این عرصه در حال حاضر چگونه است؟
متأسفانه تهاجم فرهنگی اثر خود را در هنر تعزیه هم گذشته به‌طوری‌که در این زمان نیرو جذب کردن علی‌الخصوص در نقش‌های طفل خوانی مشکل است ولی در بحث آموزش کار کردیم و نیروهای جدیدی با خود سبک‌های تازه‌ای دارند و آشنا به ردیف‌های موسیقی هستند که نیاز تعزیه است.
میزان تحصیلات و سواد تأثیری در اجرای بهتر تعزیه دارد؟
هرکس سواد بیشتری داشته باشد در انتقال حس موفق‌تر است. بازیگر هر چه اطلاعات و تحصیلاتاش بیشتر باشد و بر کار خودش واقف‌تر، بهتر است اما اگر مشکلی باشد معین البکا اعلام می‌کنند و برای حل آن اقدام می‌شود.
سخن پایانی؟
دوست دارم تعزیه‌ها بهتر و عمیق‌تر برگزار شود تا مردمی که به عشق این خاندان زندگی می‌کنند از اجرای تعزیه راضی باشند علاوه بر این پیرغلامان تعزیه شهرستان و منطقه، گنجینه‌های عظیمی از ارادت به خاندان اهل‌بیت و موزه‌ای بکر و ناب برای نمایش ارادات مردم منطقه به ائمه هستند که نباید به‌راحتی آن‌ها را از دست بدهیم و باید هم چون گذشته که این میراث برای ما مانده ما جوانان نیز برای ادامه راه آن‌ها تمام تلاش خود را انجام دهیم.
