وزرای خارجه کشورهای عربی و روسیه، روز چهارشنبه ۲۹ آذر پس از برگزاري اجلاس مشترك موسوم به “مجمع همكاري عرب و روسيه” در مراكش، بيانيه‌اي منتشر نمودند كه در آن از ادعاهاي امارات در خصوص جزاير ايراني تنب بزرگ و كوچك و ابوموسي نه‌تنها حمايت شد، بلكه پيشنهاد گرديد موضوع به مجامع بين‌المللي ارجاع گردد. البته طرح موضوع اعاده جزاير از سوي ايران به امارات، توسط كشورهاي عربي تازگي ندارد و اين موضوع تقريباً در تمامي اجلاس‌هاي عربي مطرح و كشورهاي عرب شركت‌كننده، در بيانيه پاياني از ادعاي امارات حمايت کرده‌اند، اما آنچه در “اجلاس همكاري‌هاي عرب و روسيه” سبب حساسيت موضوع گرديد، حمايت روسيه از ادعاي امارات در خصوص این جزاير بود، آن‌هم درست هنگامي كه روابط ايران و روسيه به‌خصوص پس از بحران اوكراين وارد مرحله جديدي شده و صحبت از آماده‌سازي سند راهبردي براي گسترش روابط ميان دو كشور در حوزه‌هاي مختلف و بلندمدت مي‌كنند.
البته این اولین بار نبود که روسیه تمامیت ارضی ایران را نادیده گرفت، بلکه حدود پنج‌ماه پیش نیز در بیانیه نشست وزرای‌خارجه کشورهای عضو شورای همکاری خلیج‌فارس و روسیه، تمامیت ارضی ایران از سوی روسیه نادیده گرفته شد و موجب گردید وزارت امورخارجه با احضار سفیر روسیه در تهران، به نادیده‌گرفتن تمامیت ارضی ایران اعتراض نماید، اما باز هم این موضع‌گیری روسیه تکرار شد و گویا به قول “حشمت‌الله فلاحت پیشه” تحلیلگر مسائل بین‌الملل «زمانی که برخی همراهان آقای رئیسی در مسکو مشغول شمردن پله‌های کاخ کرملین و گام‌های پوتین بودند، در همان زمان تیم کارشناسان مشترک روس و اماراتی در ابوظبی در حال کار روی یک بیانیه ضد ایرانی دیگری بودند.» و اکنون دیگر جایی برای دفاع از موضع‌گیری جدید روسیه نیست چرا که به گفته وحید جلال‌زاده رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس «وقتی اشتباهی تکرار می‌شود، عمدی‌بودن آن تقویت می‌شود. روسیه دیگر مثل دفعه قبل نمی‌تواند بگوید که بیانیه را نخوانده و یا اطلاعی از این بند نداشته است.»
این موضع‌گیری مجدد روسیه علیه تمامیت ارضی ایران، برای برخی مسئولین ما غیرمنتظره بود زیرا تصور می‌کردند بعد از سیاست‌هایی که ایران در طول جنگ اوکراین اتخاذ کرد و باعث شد نام ایران نزد افکارعمومی دنیا در کنار روسیه مطرح شود، روس‌ها چنین رفتارهایی را علیه منافع ایران انجام نخواهند داد. اما نگاهی به گذشته و واقعیت‌های میدانی نشان می‌دهد این‌که انتظار داشته باشیم روس‌ها خود را مدیون ایران بدانند و این رفتارها را انجام ندهند، انتظاری دور از واقعیت است.
واقعيت اين است كه برخي عوامل همانند وجود مرزهاي مشترك ميان ايران و روسيه، تحريم‌هاي دو كشور از سوي غرب، جلوگيري از گسترش نفوذ غرب در آسياي مركزي و قفقاز و… سبب گسترش روابط ميان دو کشور گردیده است، اما روسيه به خاورميانه و تحولات آن نه نگاه استراتژيك بلكه نگاه ابزاري داشته و درصدد استفاده از كارت تحولات اين منطقه در چانه‌زني با غرب به‌خصوص در حوزه تحولات بين‌المللي و اوكراين مي‌باشد. ضمن آنکه در داخل جامعه ايران به‌خصوص در ميان نخبگان دانشگاهي و افكارعمومي، نسبت به دكترين شرق‌گرايي نوعي بي‌اعتمادي وجود دارد و بخشي از آن نيز ناشي از تجربه تاريخي عملكرد همسايه شمالي و نوع موضع‌گيري دولت روسيه در قبال ايران در برخي از بزنگاه‌هاي تاريخي است.
به هر حال، این موضع‌گیری روسیه واکنش‌های فراوانی را به همراه داشت و در پاسخ به انتقادات، یکی از همراهان آقای رئیسی اعلام کرد که آقای پوتین 76 پله را پایین آمده و آقای رئیسی را بدرقه کرده و آن را به‌عنوان یک دستاورد سفر تلقی کرده است. اما به قول فلاحت پیشه «واقعیت قضیه این است که سیاست خارجی ایران در قبال روس‌ها دچار نوعی ساده‌انگاری است. چرا که روس‌ها هیچ اصل پایداری در سیاست خارجی خود ندارند. در دنیای امروز کشورها مناسبات راهبردی خود را به یکسری “بازیگران ناپایدار” ربط نمی‌دهند. روسیه همان کشوری است که به 6 قطعنامه تحریمی علیه ایران رأی داد و از سال 2016 و به‌ویژه بعد از جنگ اوکراین به سمت ایران متمایل شد. هرچند که دیدیم از این تمایل نیز، بیش از هر چیز آسیبِ روس‌ها به ایران رسید.»
البته انتقاد به موضع‌گیری روسیه موجب گردید خبري در سايت رسمي وزارت‌خارجه از گفت‌وگوي تلفني آقاي امير عبداللهيان با سرگئي لاوروف منتشر شود که طبق آن: «سرگئي لاوروف بار ديگر تصريح كرد، روسيه صميمانه و صادقانه و بدون قيد و شرط به تماميت ارضي ايران احترام مي‌گذارد و اين موضعِ غیرقابل تغيير مسكو است.» هرچند به گفته محمدعلی سبحانی، مدیرکل خاوریانه‌ی اسبق وزارت خارجه «آنچه لاوروف گفته، مفهوم عقب‌نشینی ندارد و از نظر حقوقی، دفاع از آن اقدام است.»
اما ابوالفضل فاتح، مؤسس ایسنا و فعال سیاسی، به همین سخن لاوروف هم شک نموده و در یادداشتی نوشت: «با توجه به تجربه چندماه پيش كه شاهد انتشار اخباري دستكاري‌شده از مواضع روسيه در داخل كشور بوديم، كنجكاوانه سري به وبگاه وزارت‌خارجه روسيه زدم. متأسفانه حدسم درست بود. در خبري كه تا اين لحظه سايت وزارت‌خارجه روسيه به زبان روسي و انگليسي از گفت‌وگوي دو وزير خارجه منتشر كرده است، هيچ اشاره‌اي به جمله يادشده، چه به‌صورت مستقيم و چه به‌صورت تلويحي نشده است و حتي يك كلمه درباره تماميت ارضي ايران متني وجود ندارد و اين جمله صرفاً در وبگاه وزارت‌خارجه ايران آمده است… ضمن آنکه در همين نقل‌قول وبگاه وزارت‌خارجه ايران از لاوروف، نكته ظريفي وجود دارد و آن اينكه هيچ اشاره‌اي به جزاير سه‌گانه در بيان لاوروف نشده است.»
فریدون مجلسی، دیپلمات پیشین هم در همین ارتباط در یادداشتی نوشت: «روس‌ها به منافع ملی خود می‌اندیشند و منافع آن‌ها در رابطه با اعراب بسیار بیشتر از منافع‌شان در ارتباط با ایران است. ضمناً آن‌ها ایران را کشوری می‌بینند که ناگزیر به حفظ ارتباط و همکاری با روسیه است و در چنین شرایطی ضرورتی ندارد که به ایران امتیاز بدهند.»
نصرت‌الله تاجیک، دیپلمات بازنشسته و سفیر پیشین ایران در اردن هم با بیان این‌که “سیاست خارجی غرب‌گریز ایران یک فرصت طلایی برای روسیه است” در یادداشتی نوشت: «روس‌ها به‌راحتی و بدون دغدغه برای حل مشکلات‌شان از جیب مردم ایران هزینه می‌کنند و این امر همچون مسائلی که به حاکمیت سرزمینی ایران مربوط و باعث حساسیت افکارعمومی ایران می‌شود، نشان می‌دهد هرگونه سرمایه‌گذاری به هر نوع، بیش از سقف روابط دوجانبه و تخریب زیرساخت‌های خود در سیاست خارجی و روابط بین‌المللی، روی آب است.»
سیاست جمهوری‌اسلامی ایران بر مبنای مبارزه با غرب به‌ویژه ایالات‌متحده بنا شده و نزدیکی به روسیه و چین بر این اساس صورت می‌گیرد. لذا در چنین وضعی است که روسیه و چین به خود اجازه می‌دهند درباره تمامیت ارضی ایران اظهارنظر کنند. زمانی هم که اعتراضی به آن‌ها صورت می‌گیرد، مدعی می‌شوند که ما نگفتیم جزایر سه‌گانه باید از ایران جدا شود و تنها خواهان تعیین تکلیف موضوع در دادگاه شدیم. ضمن آنکه طرح این خواسته از سوی چین و روسیه در حالی صورت می‌گیرد که امروزه شرایط در اروپا به‌عنوان میزبان دادگاه لاهه، به‌شدت علیه ایران است.
سیدعلی حسینی کارشناس امور خاورمیانه هم با بیان این‌که رابطه ایران و روسیه استراتژیک نیست؛ می‌گوید: «ما با روسیه هیچ‌وقت به رابطه استراتژیک نرسیدیم. روسیه با برخی کشورها رابطه استراتژیک دارد و نام این کشورها را در گزارش سالانه سیاست خارجی خود درج می‌کند و لیست این کشورها در سایت وزارت‌خارجه روسیه وجود دارد و نام ایران در این لیست نیست ضمن این‌که بعضی مقامات روس بارها تأکید کرده‌اند که رابطه روسیه با ایران استراتژیک نیست.»
نعمت‌الله ایزدی، آخرین سفیر ایران در اتحاد جماهیر شوروی و سفیر سابق ایران در روسیه می‌افزاید: «زمانی که ما تمام ظرفیت سیاست خارجی خود را در کشورهایی نظیر روسیه و چین تعریف کردیم، مفهومش این است که ما تا حد زیادی چاره‌ای جز پذیرش آنچه آن‌ها می‌گویند نداشته باشیم.»
بسیاری از صاحب‌نظران معتقدند؛ یک‌سونگری در سیاست خارجی ایران موجب گردیده تا روس‌ها راحت‌تر علیه منافع ما حرکت کنند. این وضعیت باعث شده روس‌ها و چینی‌ها جرأت پیدا کنند درباره تمامیت ارضی ایران موضع بگیرند و این مسئله را به ابزاری برای امتیاز‌گیری بیشتر از اعراب تبدیل نمایند. به قولی، مسکو بر این واقعیت اشراف دارد که ما به دلیل نوع رفتارهای خود در سیاست خارجی و عدم تنوع‌بخشی در مناسبات منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای، تمام سرمایه‌ها و فرصت‌های سیاسی، دیپلماتیک، اقتصادی و تجاری و اصطلاحاً تمام تخم‌مرغ‌های خود را در سبد روسیه و چین ریخته‌ایم. لذا فلاحت پیشه می‌گوید: «ما باید این موضوع را جدی بگیریم که تکرار تأیید روسیه بر ادعای واهی امارات درباره مالکیت بر جزایر سه‌گانه ایرانی، میتواند به یک‌روند و رویه سیاسی و دیپلماتیک تبدیل شود و فشارها را بر تهران افزایش دهد.»
محمدجواد ظریف، وزیر سابق امورخارجه هم می‌گوید: «دنیای امروز دنیای مردی و جوانمردی نیست، اگر ما با دیدگاه غلط امتیازات و فداکاری‌های بیش از حدی را تقدیم روسیه کردیم، نباید توقع رفتار مشابه مسکو را داشته باشیم.»
در پایان، راه تأمین منافع ایران جز با برقراری توازن در سیاست خارجی میسر نمی‌شود. تنها در این حالت است که ایران میتواند با چین، روسیه، اعراب، آمریکا و اروپا روابط اقتصادی و سیاسی گسترده بر مبنای منافع ملی داشته باشد. تا زمانی که ما در سیاست خارجی خود توازن برقرار نکنیم و نتوانیم با همه دنیا ارتباط سازنده داشته باشیم و خیال روس‌ها از نداشتن گزینه جایگزین در سیاست خارجی ایران راحت باشد، وضع به همین منوال ادامه خواهد یافت. لذا جا دارد ایران یک‌بار برای همیشه به مناسبات سیاست خارجی خود تنوع ببخشد و همسویی و همراهی یک‌طرفه و نوعی انفعال دیپلماتیک در مقابل پوتین و روس‌ها را مورد تجدید‌نظر قرار دهد.
حمید ابوطالبی مشاور رئیس‌جمهور سابق در همین خصوص می‌گوید: «دولت کنونی در عرصه سیاست خارجی به‌شدت سردرگُم و سرگردان است. به همین دلیل است که پیش‌تر چینی‌ها هم همین ادعای امارات متحده عربی را تأیید کردند، ژاپنی‌ها هم آن را تکرار کردند و روس‌ها هم ظرف چند ماه، نه یک‌بار بلکه دو بار از ادعای امارات بر سر مالکیت جزایر سه‌گانه حمایت کردند. تا الان روسیه یک‌بار درباره موضع‌گیری‌ها و حمایت‌های تهران از مسکو در این سال‌ها از ایران تشکر کرده است؟! خیر. چرا؟ چون روسیه این را وظیفه ایران تفسیر می‌کند و مفروض گرفته است که با توجه به ریل‌گذاری در سیاست خارجی تهران، همواره ایران باید از روسیه حمایت کند، چراکه ایران اهرمی برای ایجاد توازن در برابر روسیه ندارد.»
