در آموزه‌های دینی، حقوق متقابلی برای انسان‌ها تعریف شده است که هر یک، موظّف به رعایت آن‌ها هستند. توجه به این امر، نقش بنیادی در فرآیند زندگی مسالمت‌آمیز و ایجاد جامعه مطلوب دارد. یکی از این حقوق، حق همسایگان است که اسلام به آن بسیار اهمیت داده است.
موضع اسلام درباره همسایه
اخلاق و آداب همسایه‌داری قابل‌تأمل است. اسلام برای رعایت قوانین، درستی رفتار، زندگی مسالمت‌آمیز و تأمین سعادت انسان‌ها برنامه‌های مشخصی را معین کرده و در قالب آداب اسلامی به آن امر فرموده است. در حقیقت محیطی که همسایگان برای یکدیگر فراهم می‌آورند تأثیر شگرفی در سعادت دنیوی و اخروی انسان دارد.
قرآن کریم در آیه 36 سوره نساء حق همسایگی را در امتداد حق بندگی، والدین، ارحام و ایتام یادآوری می‌کند. «خدا را بپرستید و هیچ‌چیز را شریک او قرار ندهید و به پدر و مادر نیکی کرده و به بستگان و یتیمان و بینوایان و همسایه دور و نزدیک نیکی کنید.» در این آیه نیکی به همسایه در ردیف نیکی به پدر و مادر قرار گرفته و همچنین به نیکی بر همسایه دور و نزدیک تأکید شده است که نشان از اهمیت این موضوع دارد. وقتی همسایه دور در این آیه بیان شده است بنابراین احسان و مراعات همسایه ابعاد وسیع‌تری به خود می‌گیرد و می‌تواند همنوعان را هم شامل شود. امروزه روابط عاطفی و انسانی به‌قدری ضعیف‌شده که حتی از همسایه نزدیک هم خبر نداریم و این مسائل زمانی تأسف‌بارتر می‌شود که همسایه‌ها همدیگر را نمی‌شناسند چه رسد به این‌که بخواهند به آن‌ها نیکی کرده و یا از حالشان با خبر باشند.
رفت‌وآمد و رسیدگی، احوالپرسی، دلجویی، یاری، عیادت، انفاق، رفع نیاز و همدردی و… از جمله وظایف و آداب همسایه‌داری است، همچنین باید از بدگویی، ظلم، اذیت کردن، سروصدا و دعوا و… پرهیز کرده و به حریم خصوصی و شخصی همسایه‌ها احترام بگذاریم.
پیامبر(ص) فرموده؛ «با همسایه‌ات نیکو همسایه‌داری کن تا مؤمن باشی» و درباره آزار نرساندن به همسایه می‌فرماید: «کسی که ایمان به خدا و روز قیامت دارد همسایه‌اش را آزار ندهد.» و امام‌رضا(ع) فرموده: «از ما نیست کسی که همسایه‌اش از شر او در امان نباشد.» بنابراین باید متوجه باشیم که فقط اعمال عبادی فرد نیست که می‌تواند او را بهشتی کند، بلکه باید در کنار آن روابط اجتماعی سالم نیز داشته باشیم که یکی از آن‌ها رضایت همسایه است.
امام حسین(ع) چه زیبا فرمودند که؛ «همسایه‌گی گونه‌ای خویشاوندی است.» پاره‌ای از روایات حرمت همسایه را هم‌طراز حرمت مادر معرفی نموده و برخی آموزش انسان را در گرو رضایت همسایه دانسته است. از منظر ائمه(ع) اخلاق همسایه‌داری صرفاً آزار نرساندن به آن‌ها نیست، بلکه رفتار خوب و نیک با همسایه و صبر پیشه کردن در برابر اذیت‌های آنان هم از آداب معاشرت با همسایه است. تأثیرات همسایه به حدی است که تعدادی از احادیث، گزینش محل سکونت و خرید خانه را متوقف و بر انتخاب همسایه شایسته می‌دانند.
حضرت علی(ع) می‌فرمایند: «قبل از مسافرت درباره هم‌سفرت پرس‌وجو کن و قبل از خرید و تهیه خانه درباره همسایه‌ات تحقیق کن.»
آرامش و سکوت به‌ویژه در ساعات استراحت، رانندگی آرام و آهسته در کوچه‌ها، عدم استفاده از بوق به‌جای دق‌الباب کردن، استفاده نکردن از وسایط نقلیه دودزا و پر سروصدا و… را می‌توان نمونه‌هایی از حُسن همسایگی به‌حساب آورد.
پیامبر(ص) فرمود: «خوش همسایگی، خانه‌ها را آباد و عمرها را دراز می‌کند و موجب افزایش روزی می‌شود.»
امام سجاد(ع) فرمود: «حق همسایه‌ات بر تو حفظ آبروی اوست، زمانی که غایب است. احترام اوست زمانی که حاضر است و کمک به اوست وقتی که مورد ستم قرار گرفته است.»
بعضی از همسایگان آزاری به یکدیگر نمی‌رسانند امام ممکن است نسبت به حال‌وروز یکدیگر بی‌اطلاع و بی‌تفاوت و بی‌مسئولیت باشند. پیامبر(ص) فرمود: «از کمترین حقوق همسایه نسبت به همسایه این است که اگر از تو کمک خواست او را کمک کنی و اگر قرض خواست به او قرض دهی و اگر مریض شد از او عیادت کنی و اگر مصیبت دید به او تسلیت بگویی.» و فرمود: «هرکسی همسایه‌اش را آزار دهد نسیم بهشت بر او حرام می‌شود و جایگاهش جهنم است و هرکس حق همسایه‌اش را ضایع کند با ما بیگانه است.»
پیامبر(ص) فرمود: «اولین موضوعی که در کارنامه مؤمن پس از مرگ او ملاحظه می‌شود سخن مردم درباره اوست اگر مردم خوبی او را بگویند خدا نیز او را در زمره خوبان قرار می‌دهد و اگر او را بدی یاد کنند خدای متعال او را در زمره بدان قرار دهد.»
گاه رضایت خدا را باید از طریق رضایت دیگران به دست آورد. انسان هرگز نباید داوری مردم درباره خود را نادیده بگیرد. همچنین پیامبر(ص) فرمود: «کسی که سیر بخوابد و همسایه‌اش گرسنه باشد به من ایمان نیاورده است.»
