بحران آینده ترشیز؛ آب…
کیمیا شدن آب افسانه یا واقعیت؟
کمتر کسي گمان مي‌کرد؛ شهري که به خاطر آب فراوان و انگورهايش به شربتخانه خراسان معروف شده بود، روزي برسد که کشاورزان به خاطر بي‌آبي مجبور شوند باغات را از بين ببرند. چند سالي مي‌شود که زنگ خطر خشک‌سالي و نابودي آبخوان‌هاي زيرزميني در 34 دشت فوق بحران‌زده استان خراسان‌رضوي از جمله دشت منطقه ترشيز که شامل شهرستان‌هاي کاشمر، خليل‌آباد و بردسکن مي‌شود به دليل برداشت‌هاي غيرمجاز و بدون برنامه در گذشته، به صدا درآمده است. برداشت‌هايي که موجب شده کارشناسان حوزه منابع آبي، «دشت ترشيز» را از نظر کاهش منابع آبي و نشست زمين رکورددار فاجعه در کشور معرفي کنند. اگرچه برخي خوشبينانه بارش‌هاي دو ساله اخير را به‌منزله ورود به دوره ترسالي مي‌دانند اما در واقع اين‌گونه نبوده و بايد گفت که کاهش بارندگي‌ها و تغيير اقليم طي سال‌هاي اخير به بحراني‌تر شدن سفره‌ها و کاهش منابع زيرزميني دامن زده است، بر اساس نظر کارشناسان حوزه آب هرچند در دو سال گذشته روند بارش‌ها بهبوديافته اما بارش‌ها نه‌تنها نشان‌دهنده ورود به دوره ترسالي نبوده بلکه وضعيت بارندگي و خشک‌سالي‌هاي متوالي در سال‌هاي اخير، افت شديد سفره‌هاي آب زيرزميني را در دشت ترشيز موجب شده، به‌طوري‌که وضعيت منابع زيرزميني به‌گونه‌اي پيش رفته است که فعالان حوزه محيط‌زيست از آن به‌عنوان بزرگ‌ترين چالش منطقه ياد مي‌کنند.
دوبرابر شدن وسعت شوري دشت کاشمر
عضو هيأت علمي گروه مهندسي آب مرکز آموزش عالي کاشمر در همين خصوص مي‌گويد: طي سه دهه اخير کميت و کيفيت آب در سه محدوده مطالعاتي بزرگ دشت کاشمر، بردسکن و درونه که تأمين‌کننده بخش زيادي از نياز آبي کشاورزي، صنعت، شرب و خدمات اين منطقه هستند به‌شدت تحت تأثير برداشت‌هاي بي‌رويه و آلودگي‌هاي مختلف کشاورزي و صنعتي قرارگرفته‌اند.
هادي معماريان مي‌افزايد: مطالعات نشان مي‌دهد که دشت‌هاي کاشمر، بردسکن و درونه به ترتيب داراي 36، 32 و 11 ميليون مترمکعب کسري مخزن بلندمدت بوده و طي کمتر از دو دهه اخير دشت‌هاي کاشمر و بردسکن با متوسط افت آب زيرزميني ساليانه يک متر و دشت درونه با متوسط افت ساليانه 70 سانتيمتري مواجه بوده‌اند.
بر اساس تحقيقات صورت گرفته توسط کارشناسان حوزه آب در دشت‌هاي منطقه ترشيز در کمتر از دو دهه اخير به خاطر برداشت‌هاي بيش از حد و کاهش ذخيره سفره‌هاي زيرزميني متوسط شوري آب زيرزميني در مناطق شرقي دشت کاشمر به بيش از 2000 واحد (ميکروموس بر سانتيمتر) يعني دو برابر سال 1384 رسيده و جبهه شوري از غرب به شرق گسترش‌يافته است. در دشت بردسکن وسعت جبهه شوري زياد (بيش از 2000 واحد) از سال 1390 تا 1398 دو برابر شده است. متوسط شوري دشت درونه از 7500 واحد در سال 88 به حدود 9000 واحد در سال 98 رسيده است.
معماريان اظهار مي‌کند: در نواحي حاشيه کوير بردسکن و درونه با فاصله از حاشيه ارتفاعات، رسوبات آبرفتي به‌تدريج دانه ريزتر شده و سرعت حرکت آب زيرزميني کاهش مي‌يابد.
بحران در دشت
منابع آب زيرزميني حدود 57 درصد از نياز آب شرب شهري و 83 درصد از نياز آب شرب روستايي و 52 درصد آب کشاورزي و در مجموع 55 درصد از کل نياز به بخش‌هاي مختلف را تأمين مي‌کند و بيشترين سهم برداشت از منابع آب زيرزميني کشور، مربوط به بخش کشاورزي است که به دليل خشک‌سالي‌هاي پي‌درپي و همچنين برداشت بيش از توان تجديدشوندگي از منابع آب زيرزميني، اين منابع داراي کسري مخزن تجمعي هستند.
رئيس شرکت آب منطقه‌اي کاشمر در همين خصوص از دشت‌هاي کاشمر، ريوش، درونه، بردسکن و بخش‌هايي از عطائيه، سنگرد، ازغند و فيض‌آباد از جمله شهرستان‌هاي زيرپوشش شرکت آب منطقه‌اي کاشمر نام مي‌برد که به‌عنوان دشت‌هاي ممنوعه و ممنوعه بحراني خراسان‌رضوي معرفي شده‌اند.
حسين حکمتي‌پور با بيان اينکه دشت کاشمر جزو دشت‌هاي ممنوعه بحراني خراسان‌رضوي است، بيان مي‌کند: در دشت کاشمر که شامل شهرستان خليل‌آباد هم مي‌شود 491 حلقه چاه وجود دارد که از اين تعداد 129ميليون و 371 هزار مترمکعب آب استحصال مي‌شود و شاهد افت بيش از 100 سانتيمتري در دشت کاشمر هستيم و اين موجب شده دشت کاشمر با 35.5 ميليون مترمکعب کسري مخزن مواجه باشد.
وي تصريح مي‌کند: به‌رغم اينکه در گذشته رودخانه دائمي در منطقه داشته‌ايم اما به دليل خشک‌سالي‌هاي پي‌درپي، اين رودخانه‌ها فصلي شده‌اند که افت سطح آب‌هاي زيرزميني در دشت کاشمر و دشت‌هاي مجاور را به همراه دارد و بايد گفت که بيلان آب‌هاي سطحي وضعيتي ناگوار دارند.
برداشت آب و فرونشست زمين
بر اساس آنچه از سوي مدير آب و فاضلاب پيشين شهرستان کاشمر اعلام شده به علت برداشت‌هاي بي‌رويه آب از سفره‌هاي زيرزميني در طي ساليان متوالي، کاشمر يکي از شهرهاي کشور است که بيشترين نشست زمين را دارد.
عليرضا عباسي که شکاف‌هاي به وجود آمده در دشت کاشمر را به دليل برداشت‌هاي غيرمجاز بيش از حد نگران‌کننده می‌داند؛ مي‌گويد: در پائين‌دست دشت کاشمر شکاف‌هايي براثر خشکسايي ايجاد گرديده که اگر اتوبوسي با تمام سرنشينانش در داخل اين شکاف بيفتد، نمي‌توان فهميد تا چه عمقي پايين رفته است.
وي اظهار مي‌کند: کاهش آب سفره‌هاي زيرزميني موجب شده شاهد افزايش عمق چاه‌ها باشيم به‌طوري‌که از 100 متر در سال‌هاي قبل به 300 متر رسيده است.
چه بايد کرد؟
در حال حاضر حدود 95 درصد از آب استحصال شده از سفره‌هاي آب زيرزميني دشت ترشيز به مصرف بخش کشاورزي مي‌رسد از سويي در اين دشت‌ها هيچ رودخانه دائمي وجود ندارد، لذا تأمين آب موردنياز کشاورزان وابستگي شديدي به منابع آب زيرزميني دارد.
بررسي علل و عوامل مؤثر بر افت سطح آب زيرزميني نشان مي‌دهد؛ مهم‌ترين عامل ميزان افت سطح ايستابي در دشت کاشمر برداشت بي‌رويه از آب‌هاي زيرزميني است. وضعيت آب و هوايي، کشت نامناسب و آبياري سنتي در اين منطقه مهم‌ترين دليل برداشت از آب‌هاي زيرزميني در طي ساليان اخير است. بنابراين مشاهده مي‌شود؛ پايين رفتن سطح آب زيرزميني در دشت کاشمر بيش از اينکه به علت خشک‌سالي و کاهش ريزش‌هاي جوي باشد متأثر از برداشت بي‌رويه از آب زيرزميني مي‌باشد و اين برداشت بي‌رويه، دشت را در حالت بحراني قرار داده و به‌عنوان يک دشت ممنوعه قلمداد مي‌شود.
با توجه به اينکه رشد جمعيت، افزايش مصرف سرانه و خشک‌سالي و… موجب شده هر روز آب شرب در اغلب مناطق از جمله ترشيز کيمياتر شود و از سويي غيرقابل جانشين بودن اين منابع حياتي مشکل کيميايي آن را بارزتر مي‌کند به همين خاطر عضو شوراي پژوهش و فناوري اداره کل حفاظت محيط‌زيست خراسان‌رضوي مي‌گويد: چون در دشت کاشمر ساليانه 36 ميليون مترمکعب کسري مخزن داريم مي‌طلبد هرچه سريع‌تر از ادامه اين رخداد و برداشت اضافي جلوگيري شود.
هادي معماريان اظهار مي‌دارد: بررسي تحليل سري زماني بارش کاشمر و شاخص خشک‌سالي SPI نيز نشان مي‌دهد که حوضه آبخيز دشت کاشمر در بازههاي 6 ماهه و 12 ماهه و در دوره 1368 تا 1397 به‌طور متناوب تجربه خشک‌سالي هواشناسي را داشته است.
وي از وجود 1200 تا 1300 حلقه چاه در دشت کاشمر، بردسکن و کوهسرخ خبر داده و مي‌گويد: 244 حلقه چاه عميق و نيمه‌عميق، 220 رشته قنات، 188 دهنه چشمه و 32 رودخانه فصلي در شهرستان کاشمر دارد که بيش از 86 ميليون مترمکعب آب را استحصال مي‌کند و در راستاي مصرف کشاورزي از آنها استفاده مي‌شود.
معماريان با بيان اينکه وجود 800 تا 850 استخر ذخيره آب کشاورزي در شهرستان‌هاي کاشمر، خليل‌آباد و بردسکن که اغلب آنها غيرمجاز هستند مانع تغذيه آبخوان‌ها شده‌اند، مي‌افزايد: ضمن اينکه برداشت آب توسط چاه‌هاي عميق و مجهز به موتورپمپ‌ها تا ميزان 15 درصد بايد کاهش يابد تغيير الگوي کشت يعني جايگزين کردن محصولات با نياز آبي کمتر بجاي محصولات پرمصرف مانند صيفي‌جات و همچنين کشت محصولات متناسب با شرايط آب و هوايي منطقه ضروري است.
وي همچنين بر توسعه صنايع تبديلي و تخصيص آب باقي‌مانده به آنها و نه تخصيص منابع آب جديد و از سويي تغيير سيستم آبياري به سمت آبياري کم‌فشار و همچنين مديريت صحيح و علمي در منابع و مصرف آب، يافتن راهکارهاي مناسب در جهت تعادل بخشي آبخوان به‌ويژه مهار و کنترل برداشت از يک‌سو و تغذيه مصنوعي از سوي ديگر در قالب پروژه‌هاي آبخيزداري و آبخوان‌داري با تأکيد بر عمليات بيولوژيک، مديريتي و مشارکتي تأکيد مي‌کند.
بايد باور کرد که کيميا شدن آب در آينده نزديک افسانه نيست؛ فقط همه مشکل اين است که ما بحران را باور نداريم. همه اين‌ها به خاطر اين است که ما کم بارش بودن منطقه خود را و مايه حيات بودن آب را باور نداريم وگرنه به آب، اين مايه حيات و اين مايه زيست بشري، اين‌گونه جفا نمي‌کرديم. بدون شک هنوز براي نجات آب و نجات دشت تشنه کاشمر فرصت داريم، هنوز مي‌توان براي جلوگيري از هدر رفت آب و بخش کشاورزي، صنعت و آب شرب کارهاي بزرگ بسياري انجام داد، ولي بدا به حال دوراني که آبي در بساط نباشد و حيات از اين منطقه کوچ کند.»
