لطفاً به ویترین (شهر) دست نزنید!
نگاهی جامعه شناختی ـ روانشناختی به حراج ویترین شهر (بلوار سیدمرتضی…)
حسن قربانی(کنش‌گر مدنی)
پیش از ورود به بحث کلی که نگاهی ویژه به واگذاری بخش‌هایی از بلوار سیدمرتضی(پارک خطی) به مشاغل سیّار و دست‌فروشان است، بی‌مناسبت نخواهد بود که ابتدا نگاهی داشته باشیم به پیشینه‌ی احداث پارک‌ها و کارکرد جامعه شناختی ـ روانشناختی آن‌ها بر شهروندان. در ادامه به تاریخچه احداث، افول، و تجدید حیات دوباره بلوار سیدمرتضی(طولانی‌ترین پارک خطی ایران) خواهیم داشت و اهمیت آن برای شهر و شهروندان، زایر ـ گردشگر، و در نهایت نقش مخرّب واگذاری هر دم‌فزون بخش‌هایی از آن به دکه‌داران و دست فروشان، با نگاه اقتصادی و یا اشتغال‌زایی. ابتدا نظری داشته باشیم به تاریخچه نخستین پارک‌ها در ایران و کاشمر، و نقش پارک‌ها در جوامع امروزی.
نخستین پارک ایران:
نخستین پارک ایران «باغ ملی تهران» بود که در سال ۱۳۰۴خورشیدی (۱۹۲۵ میلادی) در دوران رضا شاه‌پهلوی ساخته شد این باغ در ابتدا به عنوان میدان مشق، محلی برای اجرای تمرینات نظامی قاجار بود اما پس از تغییر کاربری به نخستین فضای سبز عمومی تهران ذیل عنوان«باغ ملی تهران» تبدیل شد، پس از آن پارک‌شهر در سال ۱۳۳۹در تهران ساخته شد (آغاز عملیات بلوارـ پارک خطی سیدمرتضی ۱۳۳۷ خورشیدی است) که به عنوان نخستین پارک مدرن ایران شناخته می‌شود. این پارک که در مرکز تهران قرار دارد، با درختان متنوع، دریاچه مصنوعی، و امکانات تفریحی، الگویی برای توسعه دیگر پارک‌های ایران شد.
کارکرد جامعه شناختی ـ روانشناختی پارک‌ها:
پارک‌ها عموماً طیف متنوعی از تاثیرات مختلف را بر زندگی اجتماعی شهروندان دارند:
۱. تاثیرات جامعه شناختی پارک‌ها:
ـ تقویت تعاملات اجتماعی؛ پارک‌ها فضایی برای دیدار و ارتباط افراد با یکدیگر را فراهم می‌کنند، که باعث هم‌افزایی، حس همبستگی اجتماعی، و کاهش انزوا می‌شوند.
ـ کاهش ناهنجاری‌های اجتماعی؛ حضور مردم و به ویژه جوانان در فضای سبز پارک‌ها، می‌تواند باعث کاهش بزه‌کاری، استرس اجتماعی، و خشونت شود.
ـ پرورش حس تعلق اجتماعی و ایجاد هویت شهری، از دیگر کارکردهای اجتماعی پارک‌هاست، که به عنوان نمادهای فرهنگی و تاریخی شهر، حس افتخار و وابستگی شهروندان به محیط زندگی‌شان را تقویت می‌کند.
افزایش سرمایه اجتماعی از دیگر دست‌آوردهای فضاهای سبز و عمومی است، که به ایجاد روابط دوستانه، همدلی و همکاری بین شهروندان، ارج نهادن به محیط زیست، فضای سبز، گیاهان و حتی جانوران می‌شود، که در نهایت به تقویت سرمایه‌اجتماعی در جامعه منتهی می‌گردد.
۲. تاثیرات روانشناختی پارک‌ها:
ـ تحقیقات نشان داده‌اند، حضور در طبیعت و فضای سبز باعث کاهش سطح هورمون‌های استرس‌زا شده و به آرامش ذهنی کمک می‌کند.
ـ افزایش نشاط و سلامت روان، از دیگر آثار فعالیت‌های تفریحی و ورزشی در پارک‌هاست که به کاهش افسردگی و اضطراب کمک می‌کند. (به ویژه ورزش‌های گروهی)
ـ تقویت خلاقیت و تمرکز ذهنی، در طبیعت و فضاهای باز موجب بهبود عملکرد شناختی، تمرکز و قدرت حل مسئله در افراد، به ویژه کودکان و دانش‌آموزان می‌شود.
ـ بهبود کیفیت خواب و سلامت جسمانی، از دیگر تاثیرات مثبت فعالیت در پارک‌ها شمرده می‌شود؛ مخصوصاً پیاده‌روی و ورزش در پارک‌ها، سبب کاهش بی‌خوابی، افزایش انرژی روزانه و بهبود سلامت قلب و عروق می‌شود.
ـ پارک‌ها نه تنها موجب زیبایی شهرها می‌شوند، بلکه به عنوان پایگاه‌های اجتماعی و روانی، نقش مهمی در کاهش تنش‌های روزانه، تقویت روابط اجتماعی و ارتقای سلامت عمومی دارند. شهرهایی که به ایجاد و نگهداری پارک‌ها توجه بیش‌تری دارند، معمولاً دارای جامعه‌ای شاداب‌تر، منسجم‌تر، و سالم‌تر هستند.
این‌ها مقدمه‌ای بود برای اهمیت و کارکرد پارک‌ها (در اینجا پارک ـ بلوار سیدمرتضی) تا نگاهی داشته باشیم به تاثیرات مخرب تبدیل بخشی از این پارک خطی، به مرکز خرید و فروش، و نیز عوارض اجتماعی، فرهنگی، زیست محیطی، امنیتی و… آن در کوتاه و بلند مدت.
پیشینه پارک ـ بلوار سیدمرتضی (طولانی‌ترین پارک خطی کشور):
فکر اولیه و استارت آغاز این پروژه، نخستین‌بار در سال ۱۳۳۷خورشیدی توسط جاوید نام مهندس محمد فتحی فریمانی، و تنی چند از خیرین، و بزرگان دوراندیش، و شهردار خوش فکر شهر(غفاری یا سرشته) زده شد، و طی نزدیک به دو دهه، با محوریت و سرمایه مهندس محمد فتحی، هم‌زمان با تجدید بنای امامزادگان سیدمرتضی و سیدحمزه در دهه پنجاه، به فرجام رسید.
این بلوار نزدیک به پنج کیلومتر طول و حدود ۱۷۰متر عرض دارد، که افزون بر کاشت هزاران اصل نهال، چهار باند سواره‌رو در جهت شمال به جنوب (در زمانی که چهل وسیله نقلیه در کاشمر نبوده است) و اینک با نورپردازی عالی، چند مسیر پیاده‌روی، دوچرخه سواری، صدها سکوهای نصب چادر و باربیکیو، وسایل ورزشی و بازی، سه دستگاه توالت عمومی، آبخوری و… با فواصل مناسب دارد، و به امامزاده سیدمرتضا منتهی می‌گردد، که سرشار از خدمات و امکانات رفاهی، اسکان، بازار، حمام، آشپزخانه، پارکینگ، شهر بازی، و… می‌باشد. (بازسازی و مدرن‌سازی بولوار در دو دهه اخیر انجام گرفته است)
در شمال و شمال غرب این مجموعه ده‌ها هزار درخت کاشته شده که لازم است به تامین آب مورد نیاز این پروژه در ابتدای شروع آن اشاره کرد. آب مورد نیاز فضای سبز، از رودخانه مجاور، و از مسافتی چند کیلومتر بالاتر از امامزاده سیدمرتضی با لوله‌های سفالی(در غیاب لوله‌های امروزی) تامین می‌شده، که بعدها قنات سیدمرتضا و چند حلقه چاه موتور، مشروب کردن این تعداد از درخت و اماکن هم‌جوار را ممکن کرده است.
یکی از آرمان‌های جاوید نام مهندس فتحی، احداث اتاق‌هایی در دو طرف بلوار سیدمرتضی تا شهر کاشمر، برای دانش‌آموزانی بود که از روستاها برای تحصیل به کاشمر می‌آمدند. این پروژه با وقوع انقلاب و مهاجرت ایشان به خارج از کشور اجرایی نشد.
از دیگر نکات گفتنی در مورد این بلوار ـ پارک عظیم، باید به نگرش مدیران در ادوار مختلف توجه داشت و نیز مدیریت دوگانه (اوقاف و شهرداری) به آن که باری حقوقی داشت. این بلوار که در حد فاصل شهر و امامزاده قرار دارد، به واسطه مدیریت دوگانه، درختان حدفاصل امامزاده و محدوده شهری، سال‌ها مورد بی‌مهری واقع شدند، که نتیجه آن خشکیدن صدها اصل درخت کهنسال بود. در اواسط دهه۸۰ با نگاه ویژه شورای‌شهر و شهردار وقت (مهندس خباززاده ) روحی تازه در کالبد این بیمار در حال موت دمیده شد.
توجه ویژه شهردار پرتلاش بعدی و حل اختلاف بین شهرداری و اوقاف، و پذیرش این مجموعه توسط مدیریت شهری، این بلوار و تپه‌های شمالی امامزاده، و پارک جنگلی این مجموعه جانی تازه گرفتند و به سبکی مدرن و قابل قبول بازسازی و احیا شدند. این بلوار با تصدی شهردار فعلی به فرجام رسید، که با توجه به زحمات و صرف هزینه‌های بسیار، نگهداری و ترمیم پیوسته آن، بی‌گمان باید در دستور مداوم مدیران فعلی و آینده باشد.
هدف غایی این مطلب، نگرش و عملکرد مدیران فعلی شهر (به ویژه شورا و شهردار محترم) در مواجهه با این بلوار است:
این پارک ـ بلوار، موقعیتی ویژه و ممتاز دارد. در حد فاصل دو امامزاده واقع شده است. در مسیر شهری زیاده از یکصدوبیست‌هزار جمعیت و ییلاقات شمالی آن قرار دارد؛ و دو ورودی مهم شهر(مشهد و نیشابور) به این بلوار منتهی می‌گردد؛ هم از این روست که این بلوار را تا جایگاه ویترین مجلل‌ترین فروشگاه‌ها، ارتقا می‌بخشد. ویترینی که برای تزیین آن، هنگفت‌ترین هز‌ینه‌ها را انجام می‌دهند و مرغوب‌ترین و لوکس‌ترین کالاهای خود را در آن به نمایش می‌گذارند!
شوربختانه مدیریت فعلی شهری، چه با نگاه اقتصادی و چه ایجاد شغل(که هر دو از وظایف مدیریت شهر است) چهره بخشی از این بلوار را نازیبا کرده و این سنت نامبارک، روز به روز هم‌چون قارچ سمی، در حال روییدن و رشد مضاعف است.
با واگذاری بخش‌هایی از این مجموعه به مشاغل سیار، افروختن اجاق‌های دودزا، تولید انواع بوهای نامطبوع و… قسمتی از فضای سبز موجود را نابود کرده، زیرساخت‌های اماکن اطراف را تخریب، پارکینگ خودروهای ورزش‌کاران و گردش‌گران را اشغال، و به نوعی امنیت شهروندان را به مخاطره افکنده‌اند. خود بهتر می‌دانید که در مجاورت آن مجموعه چه بزهکاری‌ها صورت می‌گیرد! حال آن‌که آن‌جا محل پیاده‌روی، دو، دوچرخه‌سواری، نرمش، ورزش، تفریح‌سالم، و گردش شهروندانی است که غالباً با هر دو بیگانه هستند.
ساماندهی عزیزان شاغل در این مجموعه را، در شرق این بلوار به راحتی می‌توان به سامان کرد تا شهروندان نیز برای دستیابی به آن‌ها مجبور به گذر از عرض خیابان و خطرات احتمالی نباشند.
مسئولین محترم امور شهری، بسی بیش‌تر از بنده به این نکته واقف هستند که، تخلیه ملک موروثی و شخصی توسط مستاجر با چه مصائبی برای موجر روبروست؛ چه رسد به ملکی از این دست که شاغلین پس از گذشت چندین سال، با ادعای داشتن حق آب و گِل، مدیران آینده شهر را با گرهی لاینحل روبرو خواهند کرد.
بی‌گمان مدیریت شهری پس از اولویت نخست‌اش(مبلمان شهر)، نگاهی ویژه نیز به امور فرهنگی دارند، و بودجه‌های هنگفتی نیز به این مقوله اختصاص می‌دهند. راستی در چینش ویترین شهر از منظر فرهنگی، آیا نهایت کج سلیقه‌گی، و بی‌فرهنگی به نمایش گذاشته نشده است؟!
این یک پارک خطی‌ست؛ مخصوص تفریح، گردش و استراحت؛ نه تجارت! در این مسیر تنها به چند آبخوری، چند دستگاه سرویس عمومی(که زحمتش را کشیدید) یک فروشگاه کوچک بین راهی(که از قبل موجود بود) و یکی دو محفل موسیقی و شعرخوانی وکتاب نیاز دارد و بس. این توقع زیاد و زایدی از کمیسیون فرهنگی شورا و شهرداری نیست.
این مسیر در کاشمر، پس از امام‌زادگانش برای شهروندان نماد هویت، و برای توریست ـ زائران از برجسته‌ترین و مناسب‌ترین موهبت‌های این شهر برای استراحت و اسکان است. آرامش، امنیت و استراحت مسافران و شهروندان را بیش از این مخدوش نکنید. پیش از نوشتن این مطلب با بسیاری از شهروندان و مسوولین مرتبط مشورت داشته‌ام. این مجموعه را به شرق بولوار منتقل فرمایید.
اینجا ویترین شهر ماست؛ لطفاً به ویترین (شهر) دست نزنید!
