صدای خاوران- زلزله، سهمگین ترین بلای طبیعی است که بر اثر لرزش ناگهانی زمین و شکستن و جا به جا شدن سنگهای لایه زیرین آن، حادث می شود، آیا شما نکات ایمنی درهنگام وقوع زلزله را فرا گرفته اید؟
اغلب مردم کشورمان نمی دانند که درهنگام وقوع زمین لرزه چه عکس العملی از خود نشان دهند، اما قطعاً آگاهی نسبت به اینکه در هنگام وقوع زلزله چه باید کرد، می تواند از خسارت احتمالی این بلا بکاهد.
زلزله مهم ترین بلای طبیعی است که تقریباً همه ایرانیان لرزش آن را زیر پای خود حس کرده اند اما به راستی این بلای ناگهانی چیست که انسان را در زمان ها و مکان های مختلف غافلگیر کرده و خسارات جانی و مالی فراوانی را برای آن به جای گذاشته است.
**زلزله چیست؟
زلزله حادثه ای طبیعی است که براثر لرزش زمین بوجود می آید و به طور معمول در اثر وقوع این بلای طبیعی در میان لایه هایی از سنگ که در زیر خاک سطحی و در عمقی حدود ۳۰ تا ۴۰ کیلومتری قرار دارند شکست های برشی، کششی یا فشاری به وقوع می پیوندد که از انتشار لرزشی که در اثر این شکست پدید می آید، زلزله بوجود می آید.
** علت وقوع زلزله چیست و زلزله چگونه به وجود می آید؟
زمین به لحاظ هندسی دارای شکل کروی است که داخلی ترین قسمت آن هسته زمین نامیده می شود و لایه های میانی که بین هسته و پوسته زمین قرار دارند گوشته زمین نامیده می شوند.
در این میان هسته زمین داغ و پرحرارت و پوسته زمین نسبتاً سرد و خنک است به طوری که این دو نوع دمای متفاوت موجب می شوند که گوشته زمین که بین هسته و پوسته قرار گرفته است حرکت دورانی شکل پیدا کند و این حرکت دورانی شکل موجب گردش پوسته زمین بر روی گوشته می شود در نتیجه پوسته زمین خاصیت یکپارچگی خود را از دست داده و تبدیل به صفحات مجزا و متحرک می شوند.
مهمترین علت حرکت این صفحات، گرمای داخل زمین است که موجب می شود تا حرکات این صفحات در میانه زمین به یکدگر مرتبط شوند و باعث ایجاد یک تنش و فشار زیاد در مرز بین صفحات گردند و شکستگی یا گسل امواج تنشی در محیط ایجاد شود و زلزله را بوجود آورد.
در عبارتی کوتاهتر می توان گفت: زلزله از آزاد شدگی امواج تنشی به دلیل ایجاد شکستگی در پوسته زمین ایجاد می شود که این گسیختگی ها به دلیل فشارهایی است که صفحات پوسته زمین به همدیگر وارد می کنند.
اما در این میان نکته قابل ذکر آن است که زلزله ناشی از آزاد شدن انرژی ذخیره شده در پوسته زمین صرفاً به دلیل شرایط جوی، فیزیکی و ساختار داخل زمین حادث نمی شود، بلکه عوامل بیرونی نیز در آزاد شدن این انرژی درونی دخیل هستند.
براساس این گزارش، احداث سازه های حجیم و سنگین نظیر سدها و آبگیری آنها که این امر باعث می شود که در اثر نیروی وزن زیاد، بخشی از پوسته زمین به آرامی فرو رفته و در منطقه اطراف این سدها لرزه هایی به وقوع بپیوندد که می توان لرزه های متعدد ناشی از آبگیری سد کرخه در سال ۲۰۰۲ نمونه ای از این گونه موارد است.
همچنین در این رهگذر تخریب محوطه های زیر زمینی قدیمی نظیر غارها یا قنات ها در بعضی موارد منجر به بروز زلزله های موضعی و کوچک در بعضی مناطق شده است.
براساس تجربیات گروه های امدادرسان بین المللی در حوادث طبیعی همچنین انفجارات اتمی زیرزمینی نیز می تواند از علل لرزه های کوچک و موضعی باشد.
**زلزله های ایران از کدام یک از انواع زلزله است؟
بیشتر زلزله هایی که در ایران رخ می دهد در نتیجه فشار صفحه ای است که در منطقه عربستان واقع شده است، فشار این صفحه بر روی صفحه ایران در بیشتر مناطق فرآیند کوه زایی همچون زاگرس و البرز را موجب شده است، به همین دلیل تقریباً تمام زلزله هایی که در فلات ایران رخ می دهد از نوع زلزله های درون صفحه ای است که گسل های موجود در ناحیه رشته کوه های البرز، زاگرس و رشته کوه هایی که در شرق ایران گسترده اند، باعث ایجاد این زلزله ها در داخل فلات ایران شده است.
** بزرگای زلزله به چه معناست؟
«بزرگای» زلزله که با علامت اختصاری «M» نیز نمایش داده می شود، مقیاس و میزانی برای بیان اندازه و مقدار انرژی آزاد شده در یک زلزله است و در حقیقت این مقیاس بیانگر انرژی کل امواج لرزه ای است که بسوی بیرون از کانون زلزله (مکان شکستگی اولیه) منتشر می شود.
بزرگای زلزله برحسب امواج زلزله که به دو دسته امواج حجمی و سطحی تقسیم بندی می شوند، توسط دستگاه لرزه سنج اندازه گیری و دامنه این حرکات ثبت و گزارش می شوند، بزرگای زمین لرزه با مقیاس های مختلفی بیان می شود که یکی از این مقیاس ها «ریشتر» است.
در ایران پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مرکز لرزه نگاری کشور از واحد ریشتر برای اعلام بزرگای زمین لرزه استفاده می کنند که غالباً در مورد اعلام بزرگای محلی کاربرد دارد.
این نکته حائز اهمیت است که بین میزان بزرگای زلزله و تواتر وقوع زلزله رابطه مستقیم وجود دارد، بدین معنا که هرچه میزان بزرگای زلزله بیشتر باشد امکان تواتر وقوع زلزله کمتر است ولی بین بزرگای زلزله و میزان قدرت تخریبی زلزله رابطه مستقیم وجود ندارد.
در این میان اگرچه بزرگای زلزله بر قدرت تخریبی اثرگذار است ولی این تاثیر یک رابطه تناسب دار نیست و نمی توان گفت که هرچه میزان بزرگای زلزله بیشتر باشد پس قدرت تخریبی زلزله هم به همان میزان افزایش می یابد.
«شدت» زلزله چیست؟
«شدت» زمین لرزه براساس میزان خرابی و خسارت هایی که زلزله ایجاد می کند، سنجیده می شود و واحد این مقیاس «مرکالی» است، یک زلزله می تواند با توجه به دوری و یا نزدیکی به کانون زلزله، شدت های متفاوتی داشته باشد.
به این معنا که در محل کانون زلزله شدت آن بیشتر و در نتیجه خرابی های آن نیز افزایش می یابد، ولی هرچه از کانون زلزله فاصله داشته باشد، میزان شدت مرکالی نیز کاهش یافته و به همان میزان نیز خسارت های وارده کمتر خواهد بود.
بنابراین یک زلزله در هر عمقی از زمین که رخ دهد دارای یک بزرگای ثابت و شدت های متفاوت باشد. باید بدانیم که اندازه گیری بزرگی یک زلزله، روش تعیین شدت را کامل می کند، در حالی که بیشتر اوقات، شدت را با بزرگا اشتباه می گیرند؛ یعنی مقیاس مرکالی را با مقیاس ریشتر مخلوط می کنند.
هر قدر لرزش زمین شدیدتر باشد، خسارت ناشی از آن بیشتر خواهد بود. اگرچه بین بزرگی و شدت رابطه ای وجود دارد، اما این رابطه روشن ومشخص نیست.
اگر لرزه های ایجاد شده ناشی از یک زلزله با لرزه های ناشی از انفجار دینامیک مقایسه گردد، مقدار دینامیت به کار برده شده مشابه «بزرگا» و اثرات لرزه هایی که در یک منطقه احساس می شود را می توان با «شدت» زلزله مشابه دانست.
** آیا امکان دارد زلزله را پیشگویی کرد؟
پاسخ این سؤال منفی است. اگرچه زلزله ها در مناطق معینی از زمین همچنان که اشاره شد رخ می دهد، اما پیشگویی زلزله در همین مناطق امری ناممکن است؛ همان طور که در افتادن یک لیوان به زمین نمی دانیم که آیا خواهد شکست یا خیر؟
ولی همیشه احتمال شکستن آن بیشتر از نشکستن آن است. بااین حال، برخی مواقع لیوان روی زمین سالم باقی می ماند. در این مثال ساده یک تفاوت دیگر وجود دارد. درمورد لیوان، همه چیز عیان و آشکار است، اما نیروهایی که در وقوع زلزله دخالت دارند، معمولاً پنهان هستند و نمی توان آنها را به درستی اندازه گرفت.
روشهای آماری هم که برای احتمال وقوع زلزله ها به کار برده می شوند، بسیار مبهم و غیرقابل اعتماد هستند. از این رو به جای پیشگویی زلزله باید آمادگی لازم برای مواجهه با آنها را فراهم آوریم.
** آیا هیچ اخطاری درمورد وقوع یک زلزله وجود ندارد؟
پاسخ این سؤال نیز منفی است اگرچه سرعت امواجی که از بین لایه های زمینی عبور می کنند ممکن است برای مردمی که متوجه وقوع زلزله شده اند، فرصتی را فراهم آورد که در بهترین شرایط، چند دقیقه قبل از وقوع زلزله اصلی پیش می آید، اما واضح است، معمولاً پس از هر زلزله بزرگی، تعداد زیادی پس لرزه به وقوع می پیوندد که بعضی ممکن است قدرت تخریبی زیادی داشته باشند.
این پس لرزه ها گاه تا چندین ماه پس از وقوع لرزش اصلی ادامه می یابند و کارهای خاک برداری و ساختمان سازی را مختل می کنند.
در این رهگذر بد نیست بدانیم که به طور متوسط هر روز یک بار، زلزله ای با بزرگی ۶ ریشتر در نقطه ای از کره زمین رخ می دهد. البته ممکن است همه این زلزله ها در خشکی ها و یا در نقاط مسکونی رخ ندهد.
** احتمال وقوع زلزله در چه زمانهایی بیش تر است؟
براساس تجربیات گروه های دخیل در امر مدیریت بحران و سوانح در کشور بیشتر زلزله های بوقوع پیوسته در نقاط مختلف دنیا در پاییز و زمستان بیش تر از بهار و تابستان بر مبنای (نسبت ۴ به ۳) اتفاق افتاده است.
هنگام حضیض، یعنی موقعی که ماه بیش ازهمیشه به زمین نزدیک است، احتمال وقوع زلزله بیشتر است و همچنین وقوع زلزله هنگام هلال و بدر ماه بیشتر از سایر روزهای ماه است.
همچنین هنگامی که ماه روی سطح نصف النهار محل های پرزلزله قرار داشته باشد، تکانهای زمین لرزه فراوان تر و شدیدتر هستند.
بین زمین لرزه و باد، بارش و تغییرات فشار رابطه ای وجود دارد به طور مثال بادهای شدید پس از بارشهای زیاد باران یا بالا و پایین رفتن ناگهانی فشار، موجب کم شدن فشار روی چین خوردگی گسل ها می شوند که در این میان فشار در به وقوع پیوستن زمین لرزه مؤثرند.
لازم است بدانید که در هنگام وقوع زلزله از وسایل سنگین، پنجره هایی که شیشه های بزرگ دارند، قفسه هایی که داخل آن اجسام سنگین چیده شده است و سازه های روکش دار مانند شومینه و بخاری دور شوید زیرا این موارد ممکن است شکسته شده و به شما صدمه بزند.
راهروها در صورتی که که وسایل موجب شلوغی نشده باشد معمولاً از جمله امن ترین جاها محسوب می شود اما در هنگام وقوع زلزله آشپزخانه و گاراژها از خطرناکترین مکانها محسوب می شود.
هنگام وقوع زلزله شدید جابجا شدن از نقطه ای به نقطه دیگر مشکل است از نظر آماری تحقیقات نشان می دهد که هنگام وقوع زلزله شدید جابجا شدن از یک نقطه به نقطه ای دیگر احتمال وقوع جراحات را بالا می برد.
لازم است در مکان امن خود بمانید تا زمانی که لرزش متوقف شود سپس بررسی کنید که آیا صدمه دیده اید، سپس با دقت حرکت کرده و از چیزهایی که سقوط کرده و یا شکسته اند دوری کنید.
شایع ترین عواقب زلزله آتش سوزی است علت آن نیز شکستن لوله های گاز و خطوط برق است اگر شما ساختمانی را پس از وقوع زلزله ترک می کنید لازم است بدانید که باید از پله پایین بیایید و از آسانسور استفاده نکنید.
بسیاری از حوادث از فاصله سه متری ساختمانها به واسطه سقوط آجرها، سقف ها و دیگر اشیا اتفاق می افتند درختان، تیرهای چراغ برق و خطوط انتقال نیرو ممکن است سقوط کنند و عامل جراحات و صدمات باشند.
خطرناک ترین نقاط هنگام وقوع زلزله بیرون ساختمان در راهروها و کوچه ها و در بخش بیرونی دیوارهاست بیشترین جراحات و سوانح ناشی از زلزله و در نتیجه فرو ریختن دیوارها پرت شدن خرده شیشه ها و افتادن اجسام است.
**دوری از وسایل سنگین:
نخستین واکنش مناسب هنگام وقوع زمین لرزه، دور شدن از وسایل سنگین، پنجره های دارای شیشه های بزرگ، قفسه هایی که داخل آن اجسام سنگین چیده شده است و سازه های روکش دار مانند شومینه و بخاریاست، زیرا این موارد ممکن است شکسته شده، بر روی انسان بریزد.
**پناه بردن به راهروها:
راهروهای خالی در منازل و اماکن، معمولاً از امن ترین و آشپزخانه و گاراژها از خطرناک ترین مکان ها هنگام وقوع زلزله است.
**خودداری از جا به جایی زیاد:
هنگام وقوع زلزله شدید، جا به جا شدن از نقطه ای به نقطه دیگرمشکل است زیرا تحقیقات نشان می دهد جا به جا شدن از یک نقطه به نقطه ای دیگر در چنین مواقعی احتمال وارد آمدن جراحات بر افراد را افزایش می دهد.
لازم است افراد هنگام وقوع زلزله در مکان امن خود بمانند و پس از آنکه لرزش متوقف شد، بررسی کنند که آیا صدمه دیده اند، سپس با دقت حرکت کرده، از چیزهایی که سقوط کرده، یا شکسته اند، دوری کنند.
**استفاده از آسانسور ممنوع:
شایع ترین عواقب زلزله آتش سوزی است و علت آن نیز شکستن لوله های گاز و خطوط برق است.هنگام ترک کردن منزل و جا به جایی پس از وقوع زلزله صرفاً باید از پله ها استفاده شده، تحت هیچ شرایطی از آنسانسور استفاده نشود.
**فاصله گیری از ساختمانها:
بسیاری از حوادث از فاصله سه متری ساختمانها به واسطه سقوط آجرها، سقفها و دیگر اشیاء اتفاق می افتند. درختان، تیرهای چراغ برق و خطوط انتقال نیرو ممکن است سقوط کنند و عامل جراحات و صدمات باشند.
خطرناک ترین نقاط هنگام وقوع زلزله بیرون ساختمان در راهروها و کوچه ها و در کنار بیرونی دیوارهاست. بیشترین جراحات و سوانح ناشی از زلزله و در نتیجه فرو ریختن دیوارها، پرت شدن خرده شیشه ها و افتادن اجسام است.
بیشتر مرگ و میرها زمانی اتفاق می افتد که مردم به سمت بیرون ساختمان می روند. مرگ معمولاً دراثر افتادن اجسام از دیوار درحال ریزش اتفاق می افتد.
** زیر میز و مبل، بهترین پناهگاه:
بهترین راه محافظت حین وقوع زلزله، قرار گرفتن در زیر مبلمان، میز و یا نیمکت است. قرار گرفتن در قسمت داخلی دیوار منزل و یا کمد نیز جای مناسبی برای محفوظ ماندن است.
** بسترخوابها، همچنان بخوابند:
اگر فردی هنگام وقوع زلزله در بستر آرمیده است، بهتراست در همان حالت باقی مانده، سرش را با بالش بپوشاند، زیرا به محض جا به جا شدن در اثر وجود شیشه های شکسته، پاهایش صدمه خواهد دید.
**نشستن روی زمین در فضای باز:
هنگام وقوع زلزله بهتر است افرادی که در خارج از منزل به سر می برند، به سمت مکان های باز و دور از ساختمانها، به دور از چراغهای خیابان و سیم های برق تغییر مکان دهند و وقتی به یک مکان باز رسیدید، روی زمین بنشینند تا زمانی که زمین لرزه متوقف شود.
اگر در کنار دریا و رودخانه هستند، با توجه به ایجاد امواج سهمگین به مناطق مرتفع پناه ببرند.
لازم است در مناطق صخره ای نیز احتمال سقوط صخره، سنک و درختان در نظر گرفته شود.
** در داخل خودرو:
افرادی که هنگام وقوع زلزله در داخل خودرو و در حال حرکت هستند، باید به سمت نقاط دور از ساختمان ها، درختان، پل ها و سیم های برق بروند، بلافاصله خودرو را خاموش کرده، کمربندها را بسته و تا توقف کامل زمین لرزه ماشین را ترک نکنند.
اگر سیم فشار برق قوی با خودرو برخورد کرد، آن را حرکت ندهند و تا زمان رسیدن نیروی کمکی در داخل ماشین بمانند.
**آمادگی قبل از زلزله:
به منظور آمادگی قبل از وقوع زلزله، لازم است قفسه های کتاب، کابینت های ظروف چینی و تمامی وسایل بلند به دیوار چسبانده شده، محکم تثبیت شوند.
اجسام سنگین، بزرگ و شکستنی هم باید به طبقات پایین منتقل شده، در جایشان ثابت نگه داشته شوند. این کار باعث کاهش احتمال صدمات ودرصد تخریب می شود.
لازم است وسایلی که احتمال افتادن آن وجود دارد، در جایشان محکم شوند، زیرا افتادن این وسایل می تواند منجر به ایجاد صدمات جدی شود.
