به فرموده قرآن همه مردم شربت مرگ را می‌چشند (آل‌عمران آیه 182)
حتی بهترین و باعظمت‌ترین انسان‌ها هم باید با دنیا وداع کنند و بنا نیست کسی تا ابد در دنیا بماند، دستور اسلام است که بعد از مرگ بدن میت را غسل داده و کفن نمایند و نماز بخوانند و شخص متوفی، از این عالم به عالم دیگر که “عالم برزخ“ است، منتقل می‌شود. اینجا در مرحله اول خود میت است که مورد بازخواست قرار می‌گیرد، خصوصاً در شب اول قبر، او هست و اعمال و اعتقاداتش و بازماندگانی که با از دست دادن عزیزشان، دچار شوک شده‌اند و انجام و برپایی مجالس ترحیم و تسلیت و طعام دادن به مدعوین. اما سؤال این است آیا اساساً مهمانی و دعوت از آشنایان و همشهریان برای مراسم ختم و اطعام دادن به آنها ضروری است؟ به‌ویژه در آن شرایط، برخی از خویشان که اطراف عزاداری را می‌گیرند حاتم طایی شده و بدون حساب‌وکتاب خرج نموده و مهمان دعوت می‌کنند و به‌زعم خود می‌خواهند آبرو و حیثیت خانواده متوفی را حفظ کنند.
گرچه از لحاظ شرعی و حقوقی تصرف در اموال متوفی بدون رضایت وارث و بدون پرداخت بدهی‌های او و بدون اجرای وصیت‌نامه به‌هیچ‌وجه مجاز نیست. مراسم ختم باید موجب تسلی خاطر بازماندگان را فراهم آورد نه این‌که رنج و درد مضاعف را برایشان تحمیل نماید. بعضی از رسم‌های ما در مراسم اموات هیچ پایه و اساس عقلی، منطقی و حتی شرعی ندارد و اکثر با تقلید از همدیگر انجام می شود.
ترحیم در لغت به معنای مهربانی کردن است و بر کسی، طلب آمرزش کردن، درود فرستادن برای میت است. در مجالس ختم با خواندن فاتحه و تلاوت آیاتی از قرآن و گریه بر مصائب اهل‌بیت(ع) از درگاه الهی برای روح متوفی طلب رحمت می‌نمایند. این مجالس از این‌رو برگزار می‌شود تا مردم ضمن ابراز همدردی و تسلیت به صاحبان عزا با قرائت قرآن و مصائب اهل‌بیت و معارف و مسائل دینی از سوی سخنرانان و مداحان، هم ثوابی برای روح اموات نثار شود و هم عبرت و درس‌آموزی برای دیگران باشد که روزی بر آنان نیز چنین سرنوشتی خواهد بود. متأسفانه امروز سنت‌های نادرستی در حاشیه مراسم ختم شکل گرفته که باید برای برطرف کردن آن بکوشیم. به عنوان مثال صاحبان عزا باید غذا تهیه کنند و از مهمانان پذیرایی نمایند، حال آنکه در حدیثی از پیامبر(ص) در شهادت جعفربنابیطالب تصریح شده که مستحب است خویشان و نزدیکان متوفی به مدت سه شبانه‌روز در تهیه غذا و فراهم آوردن برخی امکانات به خانواده متوفی که دچار تألمات روحی شده‌اند یاری رسانده و از آنان مراقبت و مهربانی کنند و سعی نمایند خانواده عزادار حتی دغدغه خورد و خوراک خویش را نیز نداشته باشند. پیامبر(ص) به حضرت زهرا(س) امر نمودند؛ برای شکستن سنت‌های جاهلی و فرهنگ‌سازی به همراه بانوان دیگر نزد همسر جعفربنابیطالب پس از شهادت او بروند و سه روز برای او غذا بپزند، آیا این سنت امروز با رفتار ما سازگار است؟
یا چاپ بنرهای بزرگ و نوشتن پلاکارد جهت تسلیت. خرید تاج گل‌های بزرگ و گل‌آرایی لوکس و آن‌چنانی و پخش اطلاعیه‌های زیاد که جز اسراف چیزی نیست و هیچ نفعی به حال متوفی و بازماندگان ندارد. ولی گویا موقعیتی به دست آمده که برخی افراد ثروت، هنر و مقام و… خویش را در معرض تماشای دیگران گذاشته و از آن لذت ببرند، همچنین بسیار دیده‌شده مهمانان دعوت شده به مراسم از افراد مستحق نبوده بلکه از بزرگان و سرشناسان شهر می‌باشند. گاهی مواقع از مسئولین به‌صورت خاص دعوت به عمل می‌آید درحالی‌که همسایه نزدیک فراموش گردیده است، فقط بدین خاطر که از موقعیت پایین اجتماعی برخوردار بوده است.
واقعاً این رفتارها تا چه میزان با عقل و منطق و با موازین اسلامی به‌ویژه شیعه حضرت علی(ع) سازگار است؟ شرکت ما در مراسم ختم باید دست‌کم سه نتیجه مثبت به دنبال داشته باشد که یکی از آنها آرامش به مصیبت دیدگان و دیگری عبرت گرفتن خویش و دل نبستن به دنیای فانی و سوم مغفرت و رحمت متوفی است و هرچه که در این راستا نباشد نمی‌تواند رفتار مثبت باشد.
چرا برای اموات مجلس ختم و سوم و هفتم و چهلم و سال می‌گیریم؟
اولین شب حساس برای میت شب اول قبر است که پیامبر(ص) فرمود، نمی‌گذرد بر میت ساعتی سخت‌تر از شب اول قبر، پس رحم نمایید؛ مردگان خود را به صدقه پس اگر نیافتی چیزی که صدقه بدهی دو رکعت نماز برایش بخوانید. در رکعت اول حمد و قل هوالله و در رکعت دوم حمد و الهاکم التکاثر 10 مرتبه و بعد از سلام نماز بگوید: الهم صل علی محمد و آل محمد و ابعث ثوابها الی قبر ذلک المیت فلان بن فلان، یا نماز دیگر که در رکعت اول حمد و آیه الکرسی و در رکعت دوم حمد و 10 مرتبه انا انزلنا و بعد از سلام هم همان ذکری که گفته شد.
پیامبر(ص) فرمودند: روح میت از ترحم و استغفاری که بازماندگان و دوستان برایش انجام می‌دهند خشنود می‌شود و همان‌طور که انسان زنده از هدیه آوردن دوستانش خوشحال می‌شود او هم شادمان می‌شود. روایت است که ارواح مؤمنین هر شب جمعه اطراف خانه‌های خود می‌آیند و با صدای غمناک و گریان ندا می‌کنند، ای اهل‌بیت من. ای فرزندان من ای پدر، ای مادر و ای خویشان من به من ترحم کنید با انفاق یک‌درهم یا لباسی بر فقیر بپوشانید که خداوند هم لباسی بهشتی به شما بپوشاند.
در روایت دیگر است که شب‌های جمعه ماه رمضان ارواح مردگان نزد بازماندگان و خویشان حاضر می‌شوند و درخواست می‌کنند که برای ما دعا کنید، به غربت ما ترحم کنید، ما در زندان تنگ قرار گرفتیم، غصه ما طولانی و شدید است به ما ترحم کنید قبل از آنکه مثل ما شوید و از دعا و صدقه در حق ما بخل نکنید شاید خدا به ما رحم کند. و همچنین از پیامبر(ص) نقل‌شده هنگامی‌که روح از بدن انسان جدا گردید و جنازه‌اش دفن شد، سه روز بعد روح به پیشگاه الهی عرض می‌کند؛ “ای پروردگارم به من اجازه بده تا به‌سوی بدنم بروم و آن را مشاهده کنم و خدا به او اجازه می‌دهد و به‌سوی قبرش می‌آید و از دور به بدنش نگاه می‌کند ولی می‌بیند و…“ و همچنین بعد از گذشت 5 روز دوباره از خداوند اجازه می‌خواهد به‌سوی بدنش برود و… و بعد از گذشت هفت روز دوباره به‌سوی بدنش می‌آید و سخنانی با جسدش می‌گوید که مجال بیان آن نیست.
روایت است هنگامی‌که انسان مؤمنی از دنیا برود روحش پیوسته دور خانه‌اش تا یک ماه گردش کرده و به بازماندگانش نگاه می‌کند که درباره او چه می‌کنند و این عمل تا یک‌سال ادامه دارد، وقتی یک سال کامل شد، روح در جایی که محل اجتماع ارواح هستند ترفیع پیدا می‌کند تا روز قیامت از این روایت استفاده می‌شود که ایام سوم متوفی و هفتم و شب جمعه و هرماه و سال ارواح با اهل خانه و بازماندگان ملاقات دارند و به دیدن بدنش می‌رود و حالت نگرانی و ناراحتی برایش پیش می‌آید، بنابراین هر نوع توجه به روح متوفی از خیرات، صدقات، طلب، مغفرت، نماز، روزه، اطعام در این ایام موجب خوشحالی آنها و کم شدن غم آنها می‌شود.
