طی سال‌های اخیر کاشمر یکی از نادرترین حوادث طبیعی یعنی “فرونشست دشت‌ها“ را تجربه می‌کند که نمودِ آن را می‌توان در کاهش سالیانه ارتفاع زمین به میزان 20 تا 30 سانتیمتر مشاهده کرد، خطری که کمتر مردم آن را تاکنون لمس کرده‌اند.
بر پایه آخرین مطالعات انجام‌شده توسط کارشناسان، بالغ‌بر 40 درصد این شهر به‌طور بسیار جدی و خطرناک درگیر فرونشست شده است.
یک کارشناس حوزه آب و خاک با بیان این‌که اولین نشانه‌های فرونشست زمین در کاشمر از حدود 40 تا 50 سال قبل زمانی که چاه موتورها با تمام توان شروع به برداشت نمودند، آغاز شد؛ خاطرنشان کرد: اگر به سمت روستاهای کاهه، سعدالدین، خلیل‌آباد و… مراجعه شود در اطراف درز و شکاف‌های بسیار عمیق ایجاد شده است، همچنین اگر به سمت جنوب دشت کاشمر برویم دو مظهر یا رخنمون اصلی پدیده فرونشست را می‌توان دید، پدیده درز و شکاف‌های بسیار عمیقی که در سطح دشت قابل‌مشاهده‌اند ناشی از فرونشست زمین است.
هادی معماریان افزود: بر اساس تصاویر ماهواره‌ای سال‌های 2017 تا 2021 مشخص می‌شود که طی این چهارسال در دشت کاشمر 20 تا 80 سانتیمتر فرونشست را تجربه کرده‌ایم.
وی بیان کرد: هرچه سطح آب پائین‌تر برود وزن رسوبات بالایی بر روی رسوبات پائینی آوار شده و زمین نشست بیشتری پیدا می‌کند، که بیشترین میزان فرونشست در بخش‌هایی هستند که آبرفت ریزدانه دارند.
این استاد دانشگاه اذعان کرد: آبرفت ریزدانه که بیشتر فرونشست‌ها در آن مناطق اتفاق می‌افتد از جنوب کاشمر آغاز و تا جنوب خلیل‌آباد و بردسکن کاملاً قابل مشاهده است.
وی گفت: اکنون فرونشست زمین به داخل شهر کاشمر رسیده و بیشتر خود را در ساختمان‌های قدیمی نشان می‌دهد، این ساختمان‌ها چون فونداسیون پایداری ندارند همراه با زمین نشست می‌کنند.
معماریان افزود: بر اساس استانداردهای جهانی اگر میزان فرونشست زمین در سال بیشتر از 2 تا 4 میلیمتر باشد وارد بحران می‌شویم، در صورتی‌که کاشمر طی مدت چهارسال حداکثر 80 سانتیمتر یعنی سالیانه 20 سانتیمتر فرونشست داشته و این یک فاجعه محسوب می‌شود.
وی با اشاره به این‌که کاشمر وارد بحران فرونشست شده است، بیان کرد: از مرکز به سمت جنوب شهر فرونشست زمین اتفاق افتاده است، در واقع 30 تا 40 درصد شهر کاشمر به‌طور علنی درگیر فرونشست زمین شده است.
این کارشناس حوزه آب و خاک خاطر نشان کرد: می‌توان در جنوب شهر به دلیل بافت فرسوده‌ای که دارد درز و شکاف‌هایی را مشاهده نمود که ممکن است ناشی از فرونشست زمین باشد، البته بازهم باید مطالعه دقیق‌تری در این خصوص انجام شود.
معماریان گفت: با فرونشست زمین به دلیل این‌که آبخوان دیگر ظرفیت نفوذ ندارد و خلل و فرج و منافذ آن توسط سایر رسوبات پر می‌شود، در این زمان آبخوان مرده و نمی‌توان روی آبگیری آن حساب نمود، در واقع آخرین مرحله بیابان‌زایی در منطقه اتفاق افتاده است.
وی افزود: هنوز بخش‌های بسیاری از آبخوان از جمله در شمال دشت کاشمر زنده و قابلیت نفوذ دارد ولی به‌شرط آن‌که از همین لحظه کم کردن میزان پمپاژ و تعادلبخشی سفره‌های آب زیرزمینی در اولویت برنامه‌ها قرار گیرد، همچنین الگوی کشت تغییر یابد و میزان برداشت تعدیل و در نحوه مصرف بازنگری کنیم.
وی با ضروری دانستن مطالعات برای بررسی دقیق‌تر وضعیت فرونشست زمین، گفت: تا وقتی وضعیت تخصیص اعتبارات قطره‌چکانی باشد و به نصب چند کنتور هوشمند اکتفا کنیم اتفاقی نخواهد افتاد و نمی‌توان سفره آب زیرزمینی را حفظ کرد.
معماریان افزود: متأسفانه در زیر شهر کاشمر قنات‌های خشک‌شده‌ای قرار دارند که هر لحظه امکان ریزش آن‌ها وجود دارد.
این فعال محیط زیستی گفت: چون نقشه‌ای تفصیلی از مسیر قنات‌های خشک‌شده نداریم که بتوان آن‌ها را رصد کرد هر لحظه ممکن است جایی از شهر پائین برود.
به‌زودی وارد فاز فوق بحرانی فرونشست خواهیم شد
فرونشست زمین در این منطقه هم چون غول خفته‌ای است که می‌تواند ضررهای زیادی بزند و مسئولان باید به این باور برسند که کاشمر در خطر زلزله خاموشی است که تبعات زیادی دارد.
عضو نظام مهندسی کاشمر با فاجعه‌بار دانستن وضعیت فرونشست زمین در این شهر گفت: فرونشست زمین علل مختلفی دارد که عمده آن ناشی از حرکت و فعالیت صفحات تکتونیکی(صفحات سنگ‌کره) و یا استخراج موادی نظیر آب، گاز، نفت و معادن از لایه‌های زیرسطحی است.
محمد خباززاده خاطر نشان کرد: نشست و میزان آن بستگی مستقیم به‌شدت بارهای وارده به زمین، طول مدت بارگذاری، میزان تراکم‌پذیری خاک و نوع دانه‌بندی دارد، لذا ساختمان‌ها و تأسیسات احداثی و مستقر بر روی زمین در اثر این نشست‌ها دچار مشکلات بسیاری می‌شوند.
وی اذعان کرد: نشست‌های نامتقارن موجب کاهش قابل‌توجه عمر مفید ساختمان و بروز ترک‌های بسیاری در آن می‌شود، هرچند میزان این ترک‌ها به مقدار نشست خاک منطقه بستگی دارد.
مهندس محاسب و ناظر پایه ارشد نظام‌مهندسی کاشمر همچنین افزود: ناپایداری خاک در زیر ساختمان‌ها، جاده‌ها و معابر موجب افزایش هزینه‌های تعمیرات و نگهداری ساختمان در طول عمر آن می‌شود.
وی به مشکلات دیگری که بر اثر متراکم و فشرده شدن لایه‌های خاک به وجود می‌آید اشاره کرد و گفت: این فشردگی باعث ایجاد لایه‌های تقریباً آب‌بند با نفوذپذیری کم می‌شود که در حرکت آب‌های زیرزمینی به سمت پایین‌دست تأثیر منفی داشته و کشاورزی را تحت تأثیر قرار می‌دهد.
خباززاده خاطر نشان کرد: هرچند بسیاری از کارشناسان اعتقادی به تأثیر فرونشست زمین و کاهش سطح آب‌های زیرزمینی به رفتار لرزه‌ای زمین ندارند، اما در دشت‌هایی که دچار پدیده فرونشست هستند باید از زلزله‌های ضعیف 3 و 4 ریشتر هم ترسید، چرا که تأثیر زمین‌لرزه بر زمین‌های ناپایدار فاجعه‌بار است.
وی با بیان این‌که این موضوع در منطقه ترشیز که در مجاورت دومین گسل بزرگ ایران قرار دارد نیز باید بر شدت نگرانی‌ها بیفزاید، گفت: روند استفاده از آب‌های زیرزمینی، کاهش نزولات جوی و خشک‌سالی‌های مداوم موجب شده شهر کاشمر و روستاهای اطراف آن با خطری بزرگ‌تر از فرونشست مواجه باشند.
این مهندس ساختمان اظهار کرد: عدم توجه مردم و مسئولان به موضوع برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی در آینده‌ای نه‌چندان دور، منطقه را وارد فاز فوق بحرانی فرونشست خواهد کرد.
وی گفت: در این فاز فرو چاله اتفاق می‌افتد و خاک به‌صورت قائم در ارتفاع قابل‌توجهی فرو می‌ریزد و مستحدثات موجود در داخل آن سقوط می‌کند.
***
مطالعات نشان می‌دهد اگر با همین روند پیش برویم تا 25 سال آینده دیگر آبی در آبخوان کاشمر نخواهد بود که بتوان برداشت کرد.
علاوه بر این‌که بسیاری از ساختمان‌های مسکونی در شهر از خیابان فیض‌آباد گرفته تا انتهای خیابان قائم ترک خورده‌اند، اولین بیمارستان کاشمر که از فرسوده بودن رنج می‌برد و همچنین برخی تأسیسات مستقر در این مناطق با خطر جدی فرونشست زمین مواجه‌اند. نگرانی‌ها از پدیده فرونشست در دشت کاشمر تا آنجا جدی است که بعضاً گفته می‌شود این شکاف‌های سطحی تا مرکز شهر نیز پیش رفته و در آینده نزدیک به این بخش آسیب وارد خواهد کرد.
اگر بخواهیم فرونشست را در منطقه مهار کنیم در گام نخست باید مدیریت سخت‌گیرانه منابع و مصارف آب را در پیش گرفت؛ مصارف کنترل‌شده و مردم به صرفه‌جویی تشویق شوند، بازیابی آب از فاضلاب و ترویج کشاورزی مدرن و مصارف آب این بخش مدیریت شود چرا که مصرف آب در کشاورزی خیلی بالاست درحالی‌که نسبت به معیارهای جهانی بازدهی کمی دارد.
