درحالی‌که با پیگیری و پیشنهاد اروپا و پیام‌های رد و بدل شده میان آمریکا و ایران، فضای مذاکرات پیرامون احیای برجام تا حدودی مثبت شده بود و طرفین با مقداري انعطاف‌پذیری و نرمش، برخی تعارضات را کنار گذاشته بودند، اما در روزهای اخیر دوباره فضای مذاکرات منفی شده و “بورل”مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا می‌گوید: «متأسفم که می‌گویم امروز نسبت به قبل در مورد دستیابی به توافق اطمینان کمتری دارم.» هرچند عده‌ای بر این باورند که ماراتُن مذاکرات احياي برجام بالاخره به نتيجه خواهد رسيد زیرا راه برگشتي براي طرفين وجود ندارد. از جمله، غلامعلی رجایی فعال سیاسی معتقد است: «دیر یا زود در نهایت توافق امضا خواهد شد.»
گفته می‌شود آنچه در مسير احياي برجام مانع ايجاد کرده، موضوع “تضمين‌هاي مورد خواست ايران” است، موضوعی که ایران به شکل مداوم آن‌ها را با تغییر عبارات و جملات در مقاطع مختلف زمانی مطرح می‌کند تا از آن به‌عنوان اهرم فشاری برای پذیرش توافق، مطابق با شرایط مدنظرش استفاده کند. ناصر کنعانی سخنگوی وزارت خارجه در خصوص این تضمین‌ها می‌گوید: «مهم‌ترین بحث موردنظر ما بحث تضمین‌هاست. موضوع تضمین دو وجه دارد. یک وجه آن تضمین لغو تحریم‌هاست به‌گونه‌ای که ایران از منافع اقتصادی برجام به‌صورت کامل بهره‌مند شود. وجه دیگر، موضوع هسته‌ای و دور کردن آژانس از رفتار و بازی‌های سیاسی است.» لذا می‌توان گفت بسته‌شدن پرونده سؤالات پادمانی آژانس، عملاً به‌عنوان پیش‌شرط رسمی تهران جای خود را در ادبیات دیپلماتیک تهران باز کرده است، زیرا ایران معتقد است اتهاماتی که علیه برنامه هسته‌ای ایران مطرح می‌شود، عموماً برگرفته از ذهن بیمار و ناسازگار رژیم صهیونیستی است که خودش مهم‌ترین رژیم دارنده فعالیت‌های غیرقانونی هسته‌ای در منطقه است و اساساً عضو نظام پادمانی هم نیست. بنابراین اتهاماتی که علیه ایران از سوی یک رژیم با این ماهیت مطرح می‌شود، نمی‌تواند و نباید ملاک قضاوت و عمل از سوی آژانس قرار بگیرد. اما سخنگوی کاخ سفید، در واکنش به این درخواست ایران تأکید کرد: «تهران نباید احیای توافق هسته‌ای را به تعهدات پادمانی و پاسخ به سؤالات آژانس مشروط کند.»
اما دیاکو حسینی، تحلیلگر ارشد مسائل بین‌الملل ارزیابی خود را پیرامون تضمین‌های درخواستی ایران برای حصول توافق و احیای برجام این‌گونه بیان می‌کند: «اساساً در نظام بین‌الملل و روابط سیاسی چیزی به نام تضمین معنا و موضوعیت ندارد؛ بنابراین در هیچ توافق و قراردادی به‌خصوص در تاریخ معاصر چیزی به نام تضمین وجود ندارد. یعنی نمی‌توان قراردادی را یافت که لازمه اجرايي شدن آن بین کشورها به ضمانت منوط باشد. حتی زمانی که مرجعی هم به نام دادگاه بین‌المللی وجود دارد بازهم مقوله‌ای به نام تضمین بی‌معناست، چراکه هیچ کشوری نمی‌تواند بر اساس منافع و امنیت خود در برهه‌های متفاوت به‌صورت ثابت و برای همیشه یک ضمانت اجرائی را باهدف پیش‌بردن توافق و قراردادی با دیگر کشورها بدهد.»
این کارشناس سابق مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست‌جمهوری می‌افزاید: «همان‌گونه که تحقق تضمین برای احیای برجام آن‌هم برای آمریکا عملاً بی‌معنی است، باید برای پايدار كردن برجام به سمتی پیش رفت که توافق احتمالی حداکثر رضایت طرفین را به دنبال داشته باشد، چون اگر احیای برجام با تحقق منافع حداکثری طرفین همراه باشد باعث خواهد شد کشورها به‌خصوص آمریکا از خروج مجدد از برجام اجتناب کنند.»
در همین ارتباط، حشمت‌الله فلاحت‌پیشه، رئیس پیشین کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس دهم معتقد است؛ اگر در پروسه مذاکرات و احیای برجام، ایران بتواند روابط حداقلی از نظر اقتصادی و تجاری با ایالات‌متحده آمریکا تعریف و پیگیری کند، می‌تواند از آن به‌عنوان اهرم و مانعی جدی برای خروج مجدد دولت آینده ایالات‌متحده از برجام استفاده کند، چراکه به باور وی، یکی از عواملی که سبب شد دونالد ترامپ از برجام خارج شود به نبود منافع تجاری و اقتصادی برجام برای آمریکا بازمی‌گشت.
به‌هرحال، در شرایطی مذاکرات برجام و احیای توافق در هاله‌ای از ابهام فرو رفته است که آمريکايي‌ها به‌خوبی مي‌دانند با احياي برجام مي‌توانند به برخي مشکلات خود همچون انتخابات حساس کنگره فائق بيايند. غلامعلی رجایی معتقد است: «انتخابات کنگره بر روند مذاکرات بی‌تأثیر نیست لذا دموکرات‌ها تمایل دارند پیش از انتخابات کنگره با ایران به توافق برسند زیرا می‌دانند در صورت امضای توافق می‌توانند از آن به‌عنوان یک برگ برنده انتخاباتی استفاده کنند.» البته برخی صاحب‌نظران هم معتقدند این احتمال نیز داده‌شده که دولت آمریکا قصد دارد تصمیم‌گیری درباره احیای برجام را به پس از برگزاری انتخابات کنگره در ماه نوامبر (آبان ماه) موکول کند، اقدامی که از جهات مختلف می‌تواند آینده احیای برجام را با مشکل مواجه سازد زیرا احتمال اينکه جمهوری‌خواهان مخالف احياي برجام اکثريت کنگره را در اختيار بگيرد بسيار زياد خواهد بود. موضوعی که موردپسند مقامات رژیم صهیونیستی است و به‌صراحت اعلام می‌کنند؛ به تعویق انداختن توافق تا انتخابات میان‌دوره‌ای آمریکا به نفع اسرائیل و یک هدف مهم است زیرا اگر جمهوری خواهان اکثریت قابل‌توجهی در کنگره کسب کنند، کسب رأی اکثریت کنگره برای حمایت از توافق و تصویب آن برای رئیس‌جمهور آمریکا دشوارتر خواهد شد.
دیاکو حسینی تحلیلگر ارشد مسائل بین‌الملل در این زمینه می‌گوید: «اگر تا قبل از برگزاری نشست فصلی شورای حکام کماکان اختلافات ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی بر سر مسائل پادمانی به قوّت خود باقی باشد، به‌احتمال بسیار زیاد آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و شخص رافائل گروسی به‌عنوان مدیرکل آژانس سعی خواهند کرد از اهرم شورای حکام برای ایجاد انعطاف در تهران استفاده کنند.»
مخالفان برجام
توافق هسته‌ای از همان ابتدای تولدش با مخالفانی جدی و پُرقدرت مواجه بود. از زمانی هم که طرفين، احیای برجام را در دستور کار قرار داده و يکسري نرمش‌هايي را نشان دادند، بازیگران این عرصه فعال شدند تا توافق احتمالی را در نطفه خفه کنند. البته تجربه برجام نشان داده است که در صورت به نتیجه رسیدن توافق نیز، مخالفان برجام از هیچ‌گونه اقدامی در جهت تخریب آن غافل نخواهند بود. نمونه آن، شاهد بودیم دونالد ترامپ رئیس‌جمهوری سابق آمریکا برخلاف تمامی موازین بین‌المللی به‌صورت یک‌جانبه از برجام خارج شد و هزینه‌های زیادی را ازلحاظ جنگ اقتصادی و نیز رویکردهای حقوقی بین‌المللی به ایران و نظام جهانی تحمیل کرد. البته در این میان، نباید از مخالفت‌ها و اخلالگری‌های رژیم صهیونیستی به‌عنوان عامل اصلی تشویق ترامپ به خروج از برجام، غافل بود. رژیمی که امروز هم تمام توان خود را برای عدم حصول نتیجه در مذاکرات و تداوم پروژه ایران هراسی به کار گرفته و در تلاش است که به هر طریقی این توافق را خنثی کند. دیوید بارنیا رئیس موساد برای اعمال فشار بر مقام‌های ارشد دولت آمریکا در موردتوافق هسته‌ای به واشنگتن سفر می‌کند و ایال هولاتا مشاور امنیت ملی اسرائیل با مشاور امنیت ملی آمریکا ملاقات می‌نماید و درخواست می‌کند تا بند‌های پیش‌نویس توافق را سخت‌گیرانه‌تر ساخته و اصل توافق و نیز لغو تحریم‌های اصلی علیه ایران را پس از انجام توافق به تعویق بیندازند.
از مخالفان و دشمنان خارجی توافق هسته‌ای که بگذریم، برجام در داخل کشور و میان برخی جناح‌های سیاسی و همچنین بعضی گروه‌های کارشناسی نیز مخالفانی جدی دارد. مخالفانی که بخش اعظمی از مخالفت‌هایشان جنبه جناحی و سیاسی داشته و یا اینکه بر لزوم امتیازگیری حداکثری در مذاکرات تأکید دارند. البته در این میان هستند اشخاص و گروه‌هایی که در میانه این دو گروه قرار داشته و به‌طورکلی هرگونه گشایشی در روابط با غرب را با دیده تردید می‌نگرند، چرا که تحریم‌ها برای آنان منافع اقتصادی و جناحی فراوانی داشته و از طرف دیگر برای برخی نیز توجیه‌کننده ظاهری استکبارستیزی آن‌هاست.
بااین‌حال و علیرغم آن‌که کادر رهبری سیاسی و امنیتی اسرائیل تمام توان خود را در آخرین کمپین رسانه‌ای خود علیه احیای برجام به کار گرفته است و در این رابطه، رئیس سازمان جاسوسی اسرائیل با ابراز نگرانی از احتمال امضای توافق هسته‌ای با ایران، آن را یک “فاجعه راهبردی” توصیف می‌کند، زیرا معتقد است این توافق از شدت تحریم‌ها و فشارها علیه ایران می‌کاهد و نخست‌وزیر اسرائیل هم می‌گوید: «توافق هسته‌ای با ایران، معامله بدی است» و در مخالفت با برجام، می‌افزاید: «با همه قدرتمان با توافق هسته‌ای می‌جنگیم» اما با این حال، جای سؤال وجود دارد که چرا حسین شریعتمداری هم با احیای برجام مخالف است و در روزنامه کیهان می‌گوید: «هنوز هم معتقدیم برجام خسارت محض است.» گویی به قول فياض زاهد «اين توافق به همان اندازه كيهان‌نشينان و پايداري‌چي‌ها را مي‌رنجاند كه صهيونيست‌ها و تندروهاي بي‌پرنسيپ غربي و فرقه و دارودسته رجوي خائن را.»
البته مواضع همه افراد و گروه‌های سیاسی در داخل، شبیه تندروهای جبهه پایداری و حسین شریعتمداری نیست بلکه مواضع مختلفي در خصوص برجام، احياي آن و رسيدن به توافق وجود دارد. عده‌اي اساساً با هرگونه توافقي مخالف‌اند و تعامل با غربي‌ها را مساوي با خيانت مي‌دانند، کساني که به آن‌ها “کاسبان تحريم” گفته مي‌شود. بخشي دیگر از اصولگرايان و دلواپس آن‌هم هستند که گرچه اساساً با برجام مخالف هستند و در دولت روحاني نيز به وي، محمدجواد ظريف و تيم مذاکره‌کننده بسيار تاختند اما امروز به جهت شرايط موجود، رسيدن به توافق را نامناسب نمي‌بينند و اين مسئله را در قالبي جرياني و جناحي توجیه مي‌کنند. دسته‌اي ديگر هستند که با توجه به شرايط کشور اظهارنظر مي‌کنند و معتقدند که با وجود شرايط اقتصادي سختي که کشور با آن روبه‌رو است احياي برجام مي‌تواند کشور را از شرايط موجود به وضع مطلوب رهنمون کند.
مسعود پزشکیان، نماینده مجلس یازدهم در پاسخ به سؤالی مبنی بر فشار برخی جریان‌ها و چهره‌های سیاسی ازجمله چهره‌های منتسب به سعید جلیلی بر دولت رئیسی مبنی بر اینکه «نباید مذاکره‌ای صورت بگیرد»، گفت: «این آقایان اعم از جریان آقای جلیلی و بقیه برادران بیایند مشکلات مردم را حل کنند. مگر همین‌ها نبودند که می‌گفتند برجام را پاره و سفره مردم را رنگین کنیم؟ این عزیزان که اسم می‌برید چرا مشکل اقتصاد مردم را حل نمی‌کنند؟! این‌ها را ول کنید نمی‌توانند نان شب‌شان را تأمین کنند. این جریان سیاسی نفسش از جای گرم درمی‌آید. خودشان را به دولت چسبانده‌اند، آدم‌های خودشان را در دولت استخدام کردند حالا می‌گویند مذاکره نکنید. این‌ها بدون اتصال‌هایی که به بیت‌المال دارند در تأمین نان شب‌شان هم می‌مانند.»
