امام باقر (ع) اول ماه رجب در سال 57 هجری قمری در شهر مدینه به دنیا آمد. پدرش امام سجاد(ع) و مادرش ام‌عبدالله دختر امام حسن مجتبی(ع) و از این جهت نخستین امامی است که هم از پدر و هم از طرف مادر فاطمی و علوی است. 36 سال از عمر مبارکش گذشته بود که به امامت رسید و در سال 114 بعد از 18 سال دوران امامت در مدینه شهید و در بقیع دفن گردید.
امام باقر(ع) در زمانی زندگی می‌کرد که صد سال نقل و رواج حدیث جرم شده بود و حدیث‌های جعلی که عمدتاً به نفع حاکمیت و اشخاص بود در اختیار مردم قرار می‌گرفت. مردم برای گردش اطلاعات دینی خود در علوم قرآن مانند تفسیر، فقه و کلام فقط مراجعه به آن منابع حکومتی داشتند.
امام باقر(ع) با شجاعت وارد عرصه جدیدی شد و نهضت بزرگ علمی را پایه‌گذاری نمود. از طرفی خلفاء و حاکمان بعد از رحلت پیامبر اسلام(ص) نقل حدیث را منع کرده بودند و عده‌ای از مسلمانان هم شرط امامت را قیام مسلحانه می‌دانستند و امام را کسی می‌دانستند که با شمشیر قیام کند مانند زیدیه که امروز به شیعیان یمنی مشهور هستند. زیدیه معتقد بود که زیدبن‌علی که شهید شد امام است چون با شمشیر قیام نمود و به شهادت رسید.
پیشوای پنجم طی مدت امامت خود در همان شرایط نامساعد به نشر و اشاعه حقایق و معارف الهی پرداخت و مشکلات علمی را تشریح نمود و جنبش علمی دامنه‌داری به وجود آورد. مهم‌ترین کتب و مولفات دانشمندان اهل تسنن پر از سخنان امام باقر(ع) است. آوازه علوم و دانش ایشان چنان نقاط مختلف کشور اسلامی را پر کرده بود که لقب باقرالعلوم (گشاینده دریچه‌های دانش و شکافنده مشکلات علوم) را به خود گرفته بود.
امام باقر(ع) در سخنان خود اغلب به آیات قرآن استناد نموده و از کلام خدا شاهد می‌آورد و می‌فرمود: «هر مطلبی گفتم از من بپرسید که در کجای قرآن است تا آیه مربوط به آن موضوع را معرفی کنم.»
امام باقر(ع) با پنج نفر از خلفا، ولید بن عبدالملک، سلیمان بن عبدالملک، عمر بن‌عبدالعزیز، یزید بن عبدالملک و حشام بن عبدالملک در مجموع سی سال هم عصر بود. این خلفا در ستمگری و استبداد و خودکامگی دست کمی از نیاکان خود نداشتند، ولی از میان آنها باید عمر بن عبدالعزیز را استثنا کرد. او گام‌های بزرگی چه در جهت احقاق پاره‌ای از حقوق پایمال شده بنی‌هاشم و فاطمیان و چه در جهت اجرای عدالت اجتماعی برداشت. از جمله بدعت ناسزاگویی به امام علی(ع) را ممنوع اعلام کرد و فدک را به فرزندان حضرت زهرا(س) برگرداند. او موالی (مسلمانان غیر عرب) را که از حقوق مساوی با عرب محروم بودند، مورد حمایت قرار داد. او نخستین خلیفه بود که به صورت رسمی ممنوعیت کتابت و تدوین حدیث را لغو و محدثان را به جمع‌آوری و ضبط و کتابت حدیث تشویق کرد.
پس از رحلت پیامبر(ص) انحراف‌های عمیقی در جامعه اسلامی رخ داد که آثار شوم و زیان‌بار آن مدت‌ها بر جهان اسلام سنگینی می‌کرد و آن جلوگیری از نقل و نوشتن و تدوین حدیث بود.
خلفای اول و دوم به مخالفت با نقل و تدوین حدیث برخاستند و از فعالیت مسلمانان در زمینه نقل و نوشتن حدیث به شدت جلوگیری نمودند. ابوبکر گفت از رسول خدا چیزی نقل نکنید و اگر کسی از شما درباره مسئله‌ای پرسید بگویید قرآن در میان ما و شماست. حلالش را حلال و حرامش را حرام بشمارید.
عمر خلیفه دوم برای جلوگیری از نوشتن احادیث پیامبر(ص) به تمام یاران پیامبر و حافظان حدیث اکیداً هشدار داد از نقل و کتابت حدیث خودداری کنند. این محدودیت‌ها باعث شد احادیث نبوی در سینه حافظان حدیث بماند و مسلمانان از این منبع بزرگ فرهنگ اسلامی مدت‌ها محروم گردند.
از طرف دیگر عده‌ای مزدور و دروغ‌پرداز از این فرصت استفاده نمودند، مطالب دروغ و بی‌اساس را به نفع حکومت‌ها و زمامداران وقت به صورت حدیث جعل کردند و در چنین شرایطی ابو هریره به وجود آمد و برای بهره‌برداری‌های نامشروع، خود را محدث واقعی جا زد. این وضع تا اواخر قرن اول هجری یعنی تا زمان خلافت عمر بن عبدالعزیز ادامه یافت.
عمر بن عبدالعزیز این بدعت شوم را از میان برداشت و مردم را به نقل و تدوین حدیث تشویق کرد و بخشنامه نمود احادیث پیامبر را جمع‌آوری کنند زیرا بیم آن داشت که دانشمندان و اهل حدیث از دنیا بروند و چراغ علم خاموش گردد.
دوران حکومت عمربن‌عبدالعزیز کمتر از سه سال بود و این برنامه به سرعت پیشرفت نکرد و خلیفه بعد از او توجهی به این سفارش عمر بن عبدالعزیز نداشت. نقل حدیث آزاد شد اما وجود احادیث جعلی و از طرفی محدثان رسمی و طرفدار حکومت باعث شد از نقل احادیث به نفع اهل بیت و شیعه خودداری و حقایق کتمان بماند.
موقعیت خاص سیاسی روزگار امام باقر(ع) که جابجایی قدرت بین بنی‌امیه و بنی‌عباس بود فرصتی را ایجاد کرد که امام بتواند مکتب فقهی و علمی خود را پایه‌گذاری کند و در زمان فرزندش امام صادق(ع) این مکتب علمی به اوج شکوفایی خود رسید که ده‌ها هزار روایت از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) به عنوان میراث ارزنده فرهنگی و علمی شیعه در اختیار ماست.
