اشاره: این روزها که در آستانه فرا رسیدن هقته دفاع مقدس قرار داریم بیش از همیشه یاد نوایی که در هر کوی و برزن در دوران جنگ بسیار می‌شنیدیم؛ “کربلا، کربلا، ما داریم می‌آییم” یا “ممد نبودی ببینی …” می‌افتم. این نوا و سایر نوحه‌هایی که ما در کودکی خواننده آنها را نمی‌شناختیم ولی صدای حزن‌آلود و غم‌بار و گاه غرورآفرین و پیروزمندانه آنها برای‌مان کلی خاطره‌سازی می‌کند، حال می‌بینیم که موسیقی در همه ابعاد زندگی ما حضور دارد چه در جنگ و چه صلح و در شادی و غم. از این‌رو فرصتی دست داد تا با “استاد هوشنگ جاوید“ پژوهشگر فرهنگ موسیقی نواحی و آیینی، درباره موسیقی جنگ گفتگو کنیم.
هوشنگ جاوید، در گفتگو با آوای‌کاشمر با بیان این‌که موسیقی جنگ در تعریف امروزی به عنوان موسیقی نظامی مطرح و تعریف می‌شود، گفت: گرچه اکنون موسیقی نظامی شامل سرودها و برای نظم بخشیدن به حرکت دسته‌های رزمی، مانور، رژه و… است، اما در گذشته این‌گونه نبوده است.
جاوید افزود: با توجه به این‌که هر100سال جوامع بشری دچار تغییرات نویی می‌شود برای همین در تاریخ موسیقی ایران موسیقی جنگ یا نظامی به این شکل نبوده و پیشرفت‌های جامعه بشری باعث شده موسیقی جنگ تغییر کند و در همین راستا کتابی تحت عنوان آداب‌الحرب و الشجاعه در قرن پنجم نوشته شده است.
وی با اشاره به این‌که در این کتاب موضوعاتی در خصوص آداب شجاعت و جنگیدن آمده و در ایران به همت ادیبان گذشته به چاپ رسیده و ویرایش نو شده است، افزود: این کتاب در قرن گذشته فقط یک بار به چاپ رسیده است.
جاوید با بیان این‌که در این کتاب نوع آرایش و جایگاه نوازندگان موسیقی در میدان جنگ را نشان می‌دهد، گفت: گرچه اکنون در بیشتر نقاط کشور سرنا، دهل و نقاره‌زنی را داریم اما اینها همه مربوط به جنگ و مسائل جنگ در تاریخ گذشته کشور بوده است.
وی دلیل ماندگاری این ادوات از گذشته تاکنون و در فرهنگ بعدی، به دلیل استفاده فراوان از آنها دانست و تصریح کرد: چون در گذشته کشور دائم درگیر ورود دشمنان بوده ایرانی‌ها نیز برای نظم بخشی در زمان جنگ تمهیداتی اندیشیده بودند.
این نویسنده و پژوهشگر موسیقی ایرانی اظهار کرد: در کتاب آداب الحرب و الشجاعه آمده که در زمان جنگ چگونه و چه نغماتی نواخته می‌شده و نوازندگان طبل کجاهای قشون قرار می‌گرفتند.
وی افزود: حتی آمده که نوازندگان در یک آرایش وسط میدان و در جایی پشت میدان و در جاهایی جلوی میدان حرکت قرار می‌گرفتند و همین‌گونه هر دوره را تعریف می‌کند.
جاوید با بیان این‌که در این کتاب آمده که جایگاه قرار گرفتن قشون ایرانی و نوازندگان طبل کجاست و تفاوت با لشکرهای دشمن چگونه است، تصریح کرد: یکی از زیبایی‌های آن اشاره به نعره‌کش‌ها یا نعارها دارد که جایگاه خاص دارند.
وی گفت: همزمان که طبل جنگ نواخته می‌شده در یک فاصله30 ثانیه تا یک دقیقه‌ای سکوتی میدان را فرا می‌گرفت و نعارها نعره می‌کشیدند؛ طبل، کرنا، سرنا و سنج و …سازهای جنگ ایران بودند.
پژوهشگر فرهنگ موسیقی نواحی و آیینی افزود: نعره‌هایی که نعارها با قدرت فراوان می‌کشیدند شامل الله‌اکبر، لاإله إلّا اللّه، إِنَّا فَتَحْنَا بوده است و حتی در استخدام این افراد آمده که باید چه صدا و جثه‌ای داشته باشند تا وقتی به صورت جمعی نعره می‌کشند دشمن بترسد و دلش بلرزد.
وی با اشاره به این‌که این نعارها بعدها و در فرهنگ‌های بعدی کار چاوش‌های خبری را بر عهده می‌گیرند، ادامه داد: طبل جنگ شکل‌های خاصی داشته و در دوره‌های صفویه، افشاریه، زندیه و قاجاریه به مرور از میدان جنگ حذف و وارد میدان نمایش‌های آئینی می‌شود.
جاوید افزود: در این میدان مانند شبیه‌خوانی قرار می‌گیرند که در این‌جا آهنگ یا ریتم‌هایی که می‌نواختند با طبل و شیپور می‌بینیم که این نام‌ها ماندگار شده است.
وی از طبل حرکت، طبل فراغ، طبل هزیمت و… به عنوان انواع طبل‌هایی که در شبیه خوانی‌ها نواخته می‌شود؛ نام برد و گفت: حدود 10 تا 12 ریتم نام برده شده که در هنر تعزیه تا دوره قاجار باقی ماند.
جاوید با بیان این‌که در دوره عباس‌میرزا و فتحعلی‌شاه قاجار سازهای غربی وارد ایران می‌شود، اظهار کرد: آن زمان شکست‌های بزرگی را قشون ایران از روسیه و شوری سابق می‌خورند از سویی وقتی می‌بینند سربازها با موسیقی خوب رزم می‌کنند و پیشروی، حمله و دفاع خوبی دارند برای همین مجذوب موسیقی فرنگی شده و سازهای بادی مانند ترومبون و… را از آن دوره وارد ایران می‌کنند.
وی اذعان کرد: چون اینها می‌خواهند ارکستر جدید برای گروه‌های نظامی تشکیل دهند و از سویی تلاش دارند شکل جدیدی به ارتش ببخشند برای همین سازهای غربی را تا دوره پهلوی اول وارد می‌کنند که منجر به این می‌شود در پادگان ارتش‌های ایران واحدی به نام موزیک راه بیفتد.
پژوهشگر فرهنگ موسیقی نواحی و آیینی گفت: کار واحد موزیک این بوده که موسیقی خاص رژه، مانور و مارش‌های نظامی مهیج را تولید کند که آخرین و معروفترین آن کار استاد علی‌اکبر دلبری تحت عنوان مارش پیروزی است که در طی دوران دفاع‌مقدس می‌شنیدیم و هر زمان از رادیو پخش می‌شد معلوم بود ایران حمله‌ای داشته و پیروزی دیگری نیز شکل گرفته است.
وی تصریح کرد: بر اساس آنچه خود استاد علی‌اکبر دلبری گفت؛ “این مارش را برای رژه رفتن در دوران پهلوی ساختم ولی خوشحالم که برای جنگ دفاع مقدس استفاده شد و هنر من را به خوبی به نمایش گذاشت.“
جاوید ادامه داد: در دوره کنونی و در دوره‌ای که جنگ‌ها نو شدند و میدان جنگ تغییر کرده و دیگر امکان این‌که ارکستری به میدان جنگ برود وجود ندارد، تنها بسنده شد به ساخت ترانه‌ها و سرودهای حماسی و موسیقی‌های مارش‌گونه که امروزه هم کم و بیش ساخته می‌شود.
وی اظهار کرد: گرچه در همین خصوص یک یا دو جشنواره هم برگزار شد اما بر روی موسیقی مارش کمتر کار کرده‌ایم، ارکسترهای نظامی الان دارای قدرت کامل نیستند و سازهای‌شان قدیمی شده و باید نوسازی ساز صورت گیرد و آهنگ‌سازهای جدی باید در این عرصه ورود کنند که متاسفانه کمتر به این موضوع توجه شده است.
این پژوهشگر خاطر نشان کرد: هرچند از سوی ارگان‌های نیمه رسمی و رسمی کشور برای ساخت اثری از گروه‌های سرود آزاد و یا گروه‌های دیگر حمایت‌هایی صورت می‌گیرد و فعالیت خود را دارند، ولی موسیقی نظامی ساخته نمی‌شود.
وی گفت: یکی از کاربرد موسیقی‌ها در میدان جنگ است، مثلاً در زمان جنگ تحمیلی یکی از کارهای دوایر عقیدتی سیاسی ارتش و سپاه کارگذاری بلندگو بر روی خاکریزها بود تا در زمان حمله با پخش سرودهای هیجان انگیز ایرانی و یا نوحه‌های آهنگران و… میدان را شلوغ کنند و چون روحیه سربازان دشمن ضعیف می‌شد دستور تیراندازی به بلندگوها را داده بودند.
پژوهشگر فرهنگ موسیقی نواحی و آیینی افزود: عکس‌های دوران جنگ نشان می‌دهد در هر جبهه چندین بلندگو برای این‌که صدا را پخش نکنند تیرباران می‌شده است.
وی با بیان این‌که همه استان‌ها در جبهه‌های جنگ به خصوص رزمندگان سپاه یا بسیج نوحه‌گرهای خاص خود را داشتند، اظهار کرد: آذربایجانی‌ها و سمنانی‌ها، اصفهانی‌ها و شیرازی‌ها، جنوبی‌ها و خوزستانی‌ها هرکدام به سبک خودشان نوحه‌خوانی داشتند.
جاوید با بیان این‌که دیگر از موسیقی و سرودهای جنگ حمایتی نمی‌شود، گفت: متاسفانه امروزه نقش افرادی چون آهنگران، کویتی‌پور و… که در زمان جنگ نوحه‌گری داشتند، کمتر شده است.
وی با اظهار تأسف از این‌که امروز آهنگ‌های ترکی و عربی جای آهنگ‌های اصیل ایرانی را گرفته است، اظهار کرد: کاور برخی سرودها آهنگ‌های ترکی، عراقی و عربی و فقط کلامش ایرانی است.
پژوهشگر فرهنگ موسیقی نواحی و آیینی از موسیقی دفاع مقدس به عنوان یک‌گونه موسیقی خاص نام برد که در ایران شکل گرفت، گرچه آنچه در جنگ تحمیلی رخ داد یک حرکت نو برخواسته روی پای خود بود اما به خوبی از آن مراقبت نشد.
