از سال 85 یکی پس از دیگری شاهد احداث “استخرهای ذخیره آبی“ در منطقه ترشیز هستیم، آن زمان کسی فکر نمی‌کرد در کوتاه‌ترین زمان ممکن این استخرها به مهمترین معضل منطقه تبدیل شود و صدای بسیاری از کارشناسان حوزه آب و خاک را درآورد.
خلیل‌آباد چون بیشترین سطح زیرکشت باغات را داشت به کانون این معضل در بین دیگر شهرستان‌های اطراف تبدیل شد. استخرهایی با حجم بسیار بالا که باغداران بر مبنای حجم آنها سطح زیرکشت را افزایش دادند، اما در این بین کارشناسان حفاظت از منابع آب برخلاف آنچه اتفاق می‌افتاد، معتقد بودند؛ با توجه به کاهش شدید بارش‌ها و برای جلوگیری از یک بحران و فاجعه زیست‌محیطی که خالی شدن سفره‌های زیرزمینی و نشست زمین از تبعات آن است، باید هرچه زودتر جلوی احداث استخرها گرفته و از این روان آب‌های اندک نیز برای ذخیرهسازی و تقویت سفره‌های آب زیرزمینی بهره برد تا در فصول آتی آب شرب و کشاورزی از آن تأمین شود.
البته در این میان عده‌ای هم بودند که با ایجاد استخرهای ذخیره آب با حجم بسیار بیشتر ازآنچه نیازشان بود صرفا با هدف فروش آب شروع به احداث این استخرها نمودند.
هرچند مدیر جهادکشاورزی خلیل‌آباد می‌گوید: با احداث استخرهایی با حجم بسیار بالا و غیرمتعارف و بدون مجوز کاملا مخالف هستیم و در این راستا از سال گذشته با جدیت موضوع ممنوعیت استخر را در شهرستان پیگیری نموده‌ایم، اما از سویی کارشناسان حوزه آب و خاک اعلام می‌کنند؛ برای مدتی باید جلوی احداث استخرهای ذخیره آب در منطقه خلیل‌آباد گرفته می‌شد، اما به قدری از نقاط مختلف فشار آوردند که متولیان بخش کشاورزی دیگر بی‌خیال این محدودیت‌ها شده‌اند. استخرهایی که برخی از آنها همچنان توسط برخی ادارات دولتی و سازمان‌ها احداث می‌شوند!
ضرورت ایجاد استخر
علیرغم تمامی هشدارهای کارشناسان حوزه آب اما همچنان برخی مسئولان بخش کشاورزی معتقدند؛ اگر استخرهای ذخیره آب کشاورزی در خلیل‌آباد نبودند طی دو تا سه سال گذشته حداقل20 هزار نفر از کشاورزان منطقه مجبور به مهاجرت می‌شدند.
دبیر اجرایی نظام صنفی کشاورزی خلیل‌آباد در همین خصوص گفت: با وضعیت کاهش بارش‌ها اگر استخرهای ذخیره آب نباشند کشاورزی منطقه به طور کامل از بین می‌رود.
روح‌اله ناصری کندری بیان کرد: با سطح زیرکشتی باغات از یک سو و خاموشی چاه موتورها از سوی دیگر، آب موجود اصلاً جوابگو نیست. تابستان سال گذشته به دلیل این‌که هر هفته بین 10 تا 12 ساعت به طور میانگین چاه موتورها خاموش می‌شدند، مشکلات بسیاری برای کشاورزان ایجاد شد.
وی تصریح کرد: علیرغم این‌که مخالف احداث استخرهای بزرگ و بیش از نیاز کشاورز در منطقه هستیم، اما اگر کشاورز بخواهد طرح‌های نوین کشاورزی را در منطقه اجرا کند ابتدا باید استخر ذخیره آب داشته باشد.
ناصری تعداد کل استخرهای ذخیره آب شهرستان خلیل‌آباد را بین هزار و 300 تا هزار و 400 استخر اعلام نمود و افزود: تمام تلاش خود را به کار گرفته‌ایم تا هر چه سریع‌تر تمامی استخرها شناسنامه‌دار شوند.
وی گفت: اگر کشاورزی درخواست احداث استخر داشته باشد ضمن این‌که باید با نظارت جهادکشاورزی و بر اساس نیاز و میزان سطح زیرکشت باشد باید از آب رودخانههای ششطراز، خارزنج و قنات سهم داشته باشند در غیر این‌صورت مجاز به احداث استخر نیست.
دو هزار و 500 استخر
یک کارشناس حفاظت آب هم از وجود بیش از دو هزار و500 استخر در دشت‌های خلیل‌آباد، کاشمر، بردسکن و کوهسرخ که به عنوان دشت‌های ممنوعه بحرانی معرفی شده‌اند؛ خبر داد.
هادی معماریان با انتقاد از توسعه استخرهای ذخیره آب کشاورزی، بیان کرد: متأسفانه 90 درصد این استخرها در حاشیه مسیل‌ها و آبراهه‌ها قرار دارند، به دلیل احداث این استخرها دیگر آبی نیست که وارد مخازن شود.
وی با بیان این‌که آب را از عمق150 تا300 متری بالا می‌آوریم و با بردن آنها به استخرها در معرض تبخیر قرار داده و اجازه نمی‌دهیم سفره‌های زیرزمینی تغذیه شوند؛ ادامه داد: هرچند یکی از روش‌های متداول ذخیره آب در کشور و به خصوص منطقه، احداث استخرهای ذخیره آب است، اما در سال‌های اخير چالش‌های زيادي در ارتباط با این‌گونه استخرها در منطقه مطرح شده است.
این استاد دانشگاه گفت: سطح و حجم اين استخرها عمدتاً فراتر از نياز آبياري تکميلي کشاورزان است که فقط منجر به افزايش تبخير می‌گردد و ميزان تبخير از سطح اين استخرها بين30 تا 50 درصد پیش‌بینی می‌شود.
معماریان ادامه داد: متأسفانه آبي که بايد در اصل به مصرف نياز طبيعي محیط‌زیست و تغذيه سفره آب زيرزميني می‌رسید يا آب موجود در آبخوان (با بيلان منفي) حالا پس از مقدار زيادي تبخير، باقيمانده آن به‌صورت غرقابي در اختيار گياه قرار می‌گیرد منتها با ضريب راندمان آبياري بسيار کم. نمونه اين مشکل را می‌توان در مزارع اطراف کال ششطراز خلیل‌آباد به وضوح مشاهده کرد.
این کارشناس حفاظت آب عنوان کرد: برخي کشاورزان با تکیه بر آب ذخيره شده در استخرها بدون سرمايه‌گذاري در حوزه آبياري تحت‌فشار دست به توسعه سطح زیر کشت می‌زنند و منابع آب ارزشمند حاصل از سفره‌های آب زيرزميني را دوباره از طريق آبیاری‌های سنتي هدر می‌دهند.
فرجام سخن
آنچه در سال‌های اخیر مورد غفلت واقع شده، علاوه بر استخرهای ذخیره آب کشاورزی، احداث استخرهای تفریحی یا ذخیره‌ای در باغ ویلاهای اطراف کاشمر است که به راحتی مجوز گرفته یا غیرمجاز احداث شده و هیچ‌گونه کنترلی بر آنها نیست.
فقط با یک نگاه بر روی تصاویر ماهواره‌ای در حاشیه بلوار سیدمرتضی کاشمر و در یک مساحت کوچک10 هکتاری، 38 استخر ذخیره آب در باغ ویلاها احداث شده که با یک حساب سرانگشتی حداقل سه‌هزار و800 مترمکعب آب را در خود ذخیره کرده و عمدتاً به مصارف تفریحی می‌رسانند. در نظر بگیرید این استخرها حداقل دو تا سه بار در طول سال خالی و پر می‌شوند. البته از استخرهایی با حجم بالا که سازمان‌ها و نهادهای دولتی مانند آموزش و پرورش و شهرداری ایجاد کرده‌اند، نباید غفلت کرد.
امید با ارائه راهکارهایی بگذاریم آب‌های روان به آبخوان‌های تشنه منطقه ترشیز نفوذ کنند تا دشت خلیل‌آباد، کاشمر و بردسکن به سرنوشت دشت‌هایی مانند کبودرآهنگ و رفسنجان تبدیل نشود.
